Η Μαίρη Ζυγούρη ερευνά, αναπαριστά και ανασυνθέτει την πολιτική και την ποιητική του αρχείου. Τοποθετεί τον εαυτό της στις κρίσιµες σχισµές, διενέξεις και σιωπές του, φέρνοντας στο προσκήνιο τις «µικροϊστορίες» και το πώς αυτές στοιχειώνουν το αρχειακό υλικό καθώς αξιώνουν να ακουστούν. Στο έργο της για την documenta 14 η Ζυγούρη (Αθήνα, 1973) συγκεντρώνει αποµεινάρια του αρχείου της Ελληνίδας πρωτοπόρου της περφόρµανς Μαρίας Καραβέλα, το µεγαλύτερο µέρος του οποίου χάθηκε όταν πήρε φωτιά το ατελιέ της το 1996.

Η Ζυγούρη καταπιάνεται µε την εµβληµατική περφόρµανς της Καραβέλα Κοκκινιά στις 27 Ιουνίου 1979. Αυτή η εργατική συνοικία της Αθήνας ήταν ο τόπος του «Μπλόκου της Κοκκινιάς» τον Αύγουστο του 1944, όταν, σε αντίποινα για µια εξέγερση µε επικεφαλής την κοµµουνιστική αντίσταση, Γερµανοί στρατιώτες εκτέλεσαν εκατοντάδες ανθρώπους και έστειλαν ακόµα περισσότερους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Πέντε χρόνια µετά την πτώση της χούντας
η Καραβέλα πρόβαλε την απαγορευµένη ταινία της Αντίσταση (1977, καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1996) στην Πλατεία Αγίου Νικολάου. Η ταινία έδειχνε σκηνές από την αντίσταση στη διάρκεια του πολέµου, παράλληλα µε µαρτυρίες κοµµουνιστών αγωνιστών, γυναικών και αντρών, για τον Εµφύλιο Πόλεµο και την εµπειρία τους από την εξορία. Στην πολυεπίπεδη χρονικότητα της περφόρµανς η άµεση συµµετοχή του κοινού τέµνεται µε τις κινηµατογραφηµένες συνεντεύξεις και τις καλλιτεχνικές επιλογές διά µέσου των οποίων βιώνεται και επιτελείται το πολιτικό τίµηµα.

Η Ζυγούρη ανταποκρίνεται –και µας επιτρέπει να αφουγκραστούµε– σε αυτή τη µήτρα τεκµηρίωσης, συναφή προς τη φουκοϊκή έννοια της «ιστορίας του παρόντος»: µια γενεαλογική διερεύνηση η οποία ξεκινά από ένα ερώτηµα που τίθεται στο παρόν. Επιτρέπει στη φασµατικότητα του δρώµενου να ανασυνθέσει τον δηµόσιο χώρο, παραχωρώντας προτεραιότητα σε µια κριτική επιτελεστικότητα της πολιτικής µνήµης. Το έργο παίρνει τη µορφή έκθεσης στο Μουσείο του Μπλόκου Κοκκινιάς, εκπαιδευτικών εργαστηρίων σε σχολεία της γειτονιάς καθώς και µιας δηµόσιας περφόρµανς σε συνεργασία µε την τοπική κοινότητα, διά µέσου της οποίας η καλλιτέχνις χαρτογραφεί αυτό που η ίδια αποκαλεί παιδαγωγική του «ανοιχτού έργου».

Διαµορφωµένη από τις ανείπωτες ιστορίες της περιθωριοποίησης και της αυτοεξορίας της Καραβέλα, η περφόρµανς της Ζυγούρη κινείται ανάµεσα σε διάφορα επίπεδα µαρτυριών: ανυποχώρητα αποµεινάρια ενός λησµονηµένου αρχείου, ρηξικέλευθες µέθοδοι τεκµηρίωσης, απώλεια και απείθαρχη µνήµη. Διά µέσου αυτής της συγκέντρωσης θραυσµάτων µνήµης, µε όλες τις παθιασµένες και τρωτές εντάσεις της, το ζήτηµα της πολιτικής υποκειµενικότητας επιµένει: ποιοι και ποιες θα καταλάβουν τον δηµόσιο χώρο, ποιοι και ποιες θα γίνουν µέρος του συλλογικού σώµατος και θα διεκδικήσουν την αρχειακή του γνώση, όταν η «συλλογική µνήµη» υποδηλώνει µια κοινή αλλά ανισοµερώς κατανεµηµένη συναισθηµατική επήρεια του ανήκειν;

Η Ζυγούρη ανοίγει τα ερωτήµατα αυτά σε µια νέα ανάγνωση όσον αφορά τα όρια του τι είναι αδύνατον/δυνατόν να αφηγηθούµε, να καταθέσουµε ως µάρτυρες, να ανακαλέσουµε στη µνήµη µας. Η αναζήτησή της για τη Μαρία Καραβέλα στην Κοκκινιά ανα-καλεί την κριτική ισχύ όσων δεν είναι δυνατόν να ανακτηθούν.

Αθηνά Αθανασίου