Τελετουργική μουσική των Γιορούμπα ηχογραφημένη στο ναό της Γεμάγια στην Άλαβα, τη μεγαλύτερη φυτεία ζαχαροκάλαμου στην Κούβα από τα μέσα του 19ου αιώνα.
Η πρώην φυτεία Άλαβα στην επαρχία Ματάνζας της Κούβας φέρνει στον νου τον ήχο πριν ακόμη ακουστεί. Τον Ιανουάριο του 2017, πήγαμε εκεί για να ηχογραφήσουμε ντόπιους μουσικούς, και μας είπαν να πάμε να τους βρούμε κοντά στο καμπαναριό. Αυτό το κτίσμα, πλέον σιωπηλό και ερειπωμένο, είναι ένα από τα πιο περίτεχνα καμπαναριά στο νησί, με τριώροφο κωδωνοστάσιο και πύργο ρολογιού που δεσπόζει πάνω από την τοξωτή πύλη του παλιού στρατοπέδου όπου ζούσαν οι σκλάβοι. Όταν η φυτεία λειτουργούσε, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οι καμπάνες χρησιμοποιούνταν για τη διαχείριση του εργατικού δυναμικού και ειδοποιούσαν τους 700 σκλάβους να πάνε να δουλέψουν στο κτήμα 2.000 στρεμμάτων. Όταν κατά καιρούς κάποιοι σκλάβοι αψηφούσαν την κλήση και δραπέτευαν, ο Don Julián de Zulueta –ιδιοκτήτης της μεγαλύτερης φυτείας και ο πιο πλούσιος άνθρωπος στο νησί– όριζε ομάδες αναζήτησης για να φέρουν πίσω ζωντανό έστω και έναν σκλάβο. Τον άφηναν να κρέμεται από την αψίδα κάτω από το καμπαναριό μέχρι να ξεψυχήσει και να τον κατασπαράξουν τα όρνεα, εν είδει προειδοποίησης για όλους αυτούς που περνούσαν την πύλη στη διαδρομή από και προς τη δουλειά στα χωράφια και στον μύλο.
Η κουβανή μουσικολόγος Cary Diez μας έφερε σε επαφή με το Grupo Omo Layé, στο οποίο συμμετέχει αυτός ο τυμπανιστής bata παίζοντας ως κορυφαίος το τύμπανο Iya –διακοσμημένο με κοχύλια και έναν στρογγυλό καθρέφτη– στο ναό της Γεμάγια στην Άλαβα τον Ιανουάριο του 2017.
Περνώντας από αυτή την πύλη φτάνουμε σε ένα μονώροφο σπίτι που στεγάζει το ναό της Γεμάγια, θεάς του ωκεανού και μητέρας όλων των αγίων στη θρησκεία των Γιορούμπα. Μέσα στον ναό, ένας νεαρός τυμπανιστής ηγείται ενός συγκροτήματος κρουστών bata και παίζει ως κορυφαίος το τύμπανο Iya με δεξιοτεχνία, πνεύμα αντίστασης και αφοσίωσης στους προγόνους, για να κρατήσει τις θεότητες των Γιορούμπα ζωντανές στον Νέο Κόσμο. Το τύμπανο Iya είναι διακοσμημένο με κελύφη σαλιγκαριών και έναν στρογγυλό καθρέφτη που αντικρίζει τον βωμό και τους προσκυνητές που πλησιάζουν το τύμπανο. Οι κάτοικοι της Άλαβα έχουν διατηρήσει αυτή τη μουσική των προγόνων τους από τη Νιγηρία και το Μπενίν, παρά το γεγονός ότι φθίνει στην Αφρική.
Περπατώντας στην Calle Medio, την κεντρική λεωφόρο της πόλης Ματάνζας, ακούμε σαν κάθαρση τον βροντερό ήχο των ντόμινο που παίζουν μανιωδώς οι κάτοικοι τα κυριακάτικα πρωινά, καθώς και τους θεατρικούς τελάληδες που γυρίζουν στην πόλη πριν καταφτάσει το παγκόσμιο κεφάλαιο για να εναρμονίσει κάθε διαφήμιση με τις ξένες εκστρατείες μάρκετινγκ. Στο κέντρο της πόλης συναντάμε τον γνωστό μπάρμαν Alfredo Comas García, που μας μιλά για το όνειρό του να ανοίξει ένα μπαρ με το όνομα «Bar Matanzas 1945». Μας ξεδιπλώνει την ιστορία των ανάμικτων ποτών στο νησί, ξεκινώντας με τα «κοκτέιλ» που έφτιαχναν οι σκλάβοι χρησιμοποιώντας ατελώς ραφιναρισμένη μελάσα. Περιγράφει το μεγαλείο των κουβανέζικων μπαρ στα μέσα του 20ού αιώνα, τα οποία συχνά είχαν τζουκμπόξ που έπαιζαν ό,τι πιο πρόσφατο στα μουσικά ρεύματα από όλο το νησί. Εκείνη την εποχή μια ομάδα λιμενεργάτες και μουσικοί της ρούμπα από το Ματάνζας έφτιαξαν το 45άρι «Los Muñequitos» που έγινε επιτυχία, μια τραγουδιστή βερσιόν καθημερινού κόμικ. Το συγκρότημα αργότερα ονομάστηκε «Los Muñequitos de Matanzas». Οι νεότερες γενιές των Muñequitos ακόμα παίζουν ως το εμβληματικό συγκρότημα ρούμπα. O Comas García μας περιγράφει ακόμη πώς ως μπάρμαν έχει συνομιλήσει με όλους, από τον Φιντέλ Κάστρο και κορυφαίους ανθρωπολόγους μέχρι διψασμένους Ματανζέρος που απολάμβαναν ένα από τα 150 του κοκτέιλ στο συμπαθητικό περιβάλλον που δημιούργησε. Λίγες βδομάδες μετά τη συζήτησή μας, ο Comas García απεβίωσε σε ηλικία 50 ετών.
Ηχογράφηση των ήχων των ζώων το ξημέρωμα στο Ciénega Zapata, τον μεγαλύτερο δρυμό στην Καραϊβική. Η περιοχή αποτέλεσε κυνηγότοπο για αγρότες από τη Ματάνζας, μεταξύ των οποίων και ο πατέρας της Maria Magdalena, Sotero Arcadio Campos Suri. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, ο Juan Blanco, Κουβανός συνθέτης πειραματικής μουσικής, έγραψε τη μουσική για το ντοκιμαντέρ Esta tierra nuestra του Tomás Gutiérrez Alea με θέμα τα χωριά στην περιοχή Ciénega Zapata, η οποία όμως λογοκρίθηκε από το καθεστώς Μπατίστα γιατί απεικόνιζε την ένδεια του πληθυσμού. Αυτή η ηχογράφηση έγινε τον Νοέμβριο του 2016 κοντά στον Κόλπο των Χοίρων, από όπου Κουβανοαμερικανοί παραστρατιωτικοί εισέβαλαν στο νησί το 1961.
Στις 4 το πρωί, ο δρυμός Ciénega Zapata αντηχεί από τους ήχους των εντόμων που συνομιλούν ανενόχλητα καθώς τα αρπακτικά κοιμούνται. Σε αυτή τη βιόσφαιρα των 4.162 τετραγωνικών χιλιομέτρων, μπορεί κανείς να φανταστεί τους ήχους στο Ματάνζας πριν από την παρέμβαση των ανθρώπων. Συναντήσαμε τον βιολόγο Nelvis Gómez-Campos από το Υπουργείο Επιστήμης, Τεχνολογίας και Περιβάλλοντος της Κούβας. Αφουγκράστηκε στα σκοτεινά τους ήχους μαζί μας και μετά, καθώς ο ήλιος ανέτειλε και τους ήχους των εντόμων διαδέχθηκε το φτερούγισμα και τιτίβισμα των πουλιών καθώς πετούσαν πάνω από τα κεφάλια μας περίπου 175 είδη που έσπευδαν να πιάσουν θέση κοντά στις εκβολές του ποταμού και στις λιμνούλες. Λίγα χιλιόμετρα πιο μακριά από τη θέση μας ήταν το πεδίο όπου έγινε η εισβολή του Κόλπου των Χοίρων το 1961, από μια ομάδα παραστρατιωτικών με χρηματοδότηση της CIA οι οποίοι εισέβαλαν στην Κούβα για να ανατρέψουν την κυβέρνηση του Φιντέλ Κάστρο. Για την ώρα, η περιοχή ανήκει στα έντομα και τα πουλιά, που τραγουδούν ένα συλλογικό άσμα της αμερικανικής ηπείρου.
Λιμενεργάτης στα νιάτα του, ο 76χρονος Raphael Navaro ηγείται αυτού του μουσικού συνόλου με τον νεότερο José Andro Mella Bosch (σολίστ) και τον Reyniel López González.
Φωτογραφίες και ηχογραφήσεις: Neil Leonard, Ματάνζας, 2016/2017. Η ηχογράφηση του Raphael Navaro έγινε με τη βοήθεια του El Almacen, Ματάνζας, Κούβα.
Μετάφραση από τα αγγλικά: Νερίνα Κιοσέογλου