Candice Hopkins Στις αυτόχθονες κοινότητες ο επαναπατρισμός άρχισε με τις σορούς των προγόνων μας και στη συνέχεια επεκτάθηκε στα αντικείμενά μας. Σήμερα νομίζω ότι η συζήτηση περί επαναπατρισμού έχει επεκταθεί και περιλαμβάνει πολιτιστικές πρακτικές, τη γλώσσα και τη γνώση, κατανοώντας ότι τα τρία αυτά στοιχεία δεν είναι απαραίτητα διαφορετικά το ένα από το άλλο, αλλά σε άμεση συνάφεια.

Maria Thereza, η εργασία σας αναφέρεται στην ανάκτηση της γνώσης. Το έργο σας Fair Trade Head (2007) είναι μια πρόκληση που στρέφεται κατά των ευρωπαϊκών μουσείων. Η ιδέα του έργου είναι ότι ένα ζωντανό πρόσωπο μπορεί να δωρίσει το κεφάλι του στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Ρουέν, σε αντάλλαγμα για την επιστροφή του κεφαλιού από τη συλλογή της Ρουέν στην κοινότητα καταγωγής του, στην Aotearoa/Νέα Ζηλανδία. Μπορείτε να μας πείτε περισσότερα για το πώς ξεκίνησε αυτό το έργο;

Maria Thereza Alves Διάβασα για τον διευθυντή του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Ρουέν, ο οποίος ήθελε να επιστρέψει μια δερματόστικτη κεφαλή Μαορί σε μια κοινότητα στη Νέα Ζηλανδία.1 Ο δήμαρχος της Ρουέν συμφωνούσε. Ο Γάλλος υπουργός Πολιτισμού, όμως, κινήθηκε δικαστικά εναντίον του δημάρχου και του διευθυντή του μουσείου, κατηγορώντας τους για την αφαίρεση ενός αντικειμένου που ανήκει στη γαλλική πολιτιστική κληρονομιά. Πρόκειται για πολύ σοβαρή κατηγορία. Υπήρξε κατακραυγή από διάφορες αυτόχθονες κοινότητες για το όλο θέμα και οι Γάλλοι αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν εν μέρει. Τελικά, το 2011 επιτράπηκε στη Ρουέν να επιστρέψει την κεφαλή στους Μαορί.

Όλα αυτά με έκαναν να θυμώσω πάρα πολύ. Η λογική των Γάλλων –αν μπορούμε να την αποκαλέσουμε λογική– ήταν ότι επειδή οι κεφαλές έφεραν τατουάζ δεν αποτελούσαν πλέον μέρη σώματος, αλλά έργα τέχνης. Ως εκ τούτου, ως έργα τέχνης θα μπορούσαν να παραμείνουν στη συλλογή, αντίθετα με τα ανθρώπινα σώματα, που δεν μπορούσαν. Σκέφτηκα, λοιπόν, εντάξει, αν πούμε ότι το κεφάλι ενός Μαορί είναι έργο τέχνης, τότε αν πάρουμε κάποιο Γάλλο που έχει τατουάζ, του κόψουμε το κεφάλι και το βάλουμε σε ένα μουσείο στη Νέα Ζηλανδία αυτό είναι κάτι αντίστοιχο, σωστά; Γιατί τότε κι αυτό θα ήταν επίσης αντικείμενο τέχνης.

Έτσι ξεκίνησα το Fair Trade Head. Με βοήθησε εθελοντικά μια γυναίκα από τη Λιλ. Δεν είχε τατουάζ, γι’ αυτό φτιάξαμε ένα στο πρόσωπό της. Στη συνέχεια μιμηθήκαμε σημάδια τομής στον λαιμό της. Η γυναίκα προσφέρθηκε να δωρίσει το κεφάλι της σε αντάλλαγμα για τα κεφάλια που δεν μπορούν να επιστραφούν στη Νέα Ζηλανδία λόγω της θέσης του γαλλικού κράτους. Θέλαμε επίσης να ξεκινήσουμε αυτό το έργο για τη Βραζιλία· η κοινότητα των αυτοχθόνων Krenak ήθελε να δημιουργήσει ένα μουσείο αυτών των ευρωπαϊκών κεφαλών στον καταυλισμό τους, αλλά η υπόθεση δεν προχώρησε γιατί οι Krenak αντιμετωπίζουν πιο πιεστικά ζητήματα. Το έργο στην πραγματικότητα δεν αναφέρεται στα μουσεία ή στον αποικιακό λόγο καθαυτά, αλλά στην ιδέα ότι το ίδιο σου το σώμα μπορεί να γίνει μέρος της διαδικασίας λήψης αποφάσεων από μια κοινότητα.

CH Jolene, έχεις ασχοληθεί με ερωτήματα σχετικά με την κοινοτική, σε αντιδιαστολή με την ατομική, ιδιοκτησία και με όλο το φάσμα των θεμάτων που σχετίζονται με τον επαναπατρισμό, ειδικά όσον αφορά την επιστροφή των wampum, για την κοινότητα Tuscarora αλλά και για τη Συνομοσπονδία Ιροκουά συνολικά. Σκέφτηκα ότι θα ήταν χρήσιμο ίσως να μας εξηγούσες κατ’ αρχάς τι είναι τα wampum. Συχνά θεωρούνται μια μνημοτεχνική μέθοδος, ένας τρόπος να θυμόμαστε, αλλά και νόμισμα ή συνθήκη, ωστόσο δεν είναι μόνο αυτά.

Jolene Rickard: Για τους Haudenosaunee το wampum ανάγεται στην ιστορία της δημιουργίας της Kayanerenhtserakó:wa, του Μεγάλου Νόμου της Ειρήνης, που θεωρούμε ότι συνέβη πριν από χίλια και πλέον χρόνια. Εκεί γίνεται αναφορά στην κατασκευή ενός περιδέραιου με χάντρες ως χειρονομία συλλυπητηρίων για την ανακούφιση της θλίψης του Χιαγουάθα [Hiawatha]. Έτσι, στη ρίζα της, η διαδικασία να περνάμε χάντρες σε μια κλωστή συνδέεται με την ανύψωση του πνεύματος και του νου από το σκοτάδι για να του εμφυσηθεί η συνείδηση ​​της ειρήνης. Από την περίοδο της πρώτης επαφής, λευκές και μοβ χάντρες wampum φτιάχνονταν από όστρακα whelk και κοχύλια quahog. Στη συνέχεια, οι χάντρες πλέκονται σε ζώνες με μια πολύ κοπιαστική διαδικασία.

Η σημασία τους είναι πολύ περίπλοκη. Το wampum χρησιμοποιείται για τη σύγκληση συνεδριάσεων της ηγεσίας των Έξι Εθνών, ή του Haudenosaunee· το αξίωμα κάθε συμμετέχοντος δηλώνεται από ένα προσωπικό wampum. Οι ζώνες αποτελούν ενσάρκωση συνθηκών ή συμφωνιών ανάμεσα σε αυτόχθονες λαούς ή με τα κράτη των εποίκων – αποτελούν όμως ένα «ζωντανό αρχείο». Πρέπει να κάνουμε συγκεκριμένες ενέργειες πνευματικής ή ιατρικής φύσης προκειμένου να φροντίσουμε τα υλικά αυτά. Για μας οι ζώνες wampum είναι πολύ σημαντικές γιατί ορίζουν αυτόν τον μεταβατικό χώρο μεταξύ ιερού και κοσμικού, ιερού και πολιτικής.

CH Πώς κατέληξαν τα wampum εκτός κοινότητας και πώς εξελίχθηκε η προσπάθεια να τα πάρετε πίσω;

JR Οι κοινότητες των Haudenosaunee και οι ευρωπαϊκές κοινότητες, καθώς και γειτονικές αυτόχθονες κοινότητες, θεωρούν τα wampum αντικείμενα ιδιαίτερης πολιτικής σημασίας και ταυτόχρονα φορείς πολιτιστικής αξίας. Υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις ότι εμείς, οι Haudenosaunee, εμπορευόμασταν wampum με αυτόχθονες τουλάχιστον στο βορειοανατολικό τμήμα της Βόρειας Αμερικής. Ίσως κάποτε ανακαλύψουμε ότι η ανταλλαγή wampum ήταν στην πραγματικότητα ακόμη πιο εκτεταμένη.

Τον 19ο αιώνα, όταν η ιδέα της σωστικής ανθρωπολογίας ήταν πιθανόν στο απόγειό της, τα wampum μας, οι μάσκες Hadú-i μας, καθώς και άλλα ιερά αντικείμενα της πολιτιστικής κληρονομιάς των Haudenosaunee είχαν μεγάλη αξία. Από την πλευρά των Haudenosaunee νομίζω ότι θα μπορούσαμε λίγο πολύ να πούμε ότι μεμονωμένα άτομα πουλούσαν wampum και η κατάργηση της παραδοσιακής κυβέρνησης δημιούργησε κατάλληλο περιβάλλον για παράνομη πώληση. Πρόκειται για ένα μελανό σημείο της κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής μας.

Η αναστάτωση ήταν ίσως πιο σοβαρή στον Καναδά, όπου τα wampum περιήλθαν σε συλλογές μετά την επιβολή του εκλογικού συστήματος στις κοινότητες Haudenosaunee – το 1922-24 η καναδική κυβέρνηση επέβαλε τη συνταγματική διακυβέρνηση στις κοινότητες των Πρώτων Εθνών (των αυτοχθόνων) και υπονόμευσε τις παραδοσιακές κυβερνήσεις. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η μεγαλύτερη επίπτωση προήλθε από την εκστρατεία Sullivan-Clinton, του 1779, μια γενοκτονία που διέπραξε ο Τζορτζ Ουάσινγκτον εναντίον των λαών των Cayuga και των Seneca. Την εποχή εκείνη, κατά τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, αρχίζουμε να βλέπουμε ροή πολιτιστικού υλικού από τους Haudenosaunee προς τους εποίκους. Στη συνέχεια βλέπουμε την κατάληξη του υλικού αυτού σε συλλογές.

Το υλικό αυτό, κατά τη δική μας άποψη, είχε κλαπεί σε καιρό πολέμου. Στον Καναδά η αντίσταση κατά της επιστροφής της πολιτιστικής κληρονομιάς των Haudenosaunee είναι διαρκής, γιατί οι συλλέκτες και τα μουσεία υποστηρίζουν ότι πρόκειται για νόμιμες αγορές, όχι για λάφυρα αποικιακής βίας.

CH Πράγματι, μπορεί να έχουν ένα πωλητήριο συμβόλαιο για αυτά τα αντικείμενα, δεν λαμβάνουν όμως υπόψη τους τις συνθήκες που οδήγησαν στην πώληση, δηλαδή την εξαιρετική πίεση.

JR Ακριβώς. Και όταν αρχίσαμε να αγωνιζόμαστε για τον επαναπατρισμό αυτών των ζωνών λέγαμε ότι κανένα μεμονωμένο άτομο δεν είχε δικαίωμα να παραδώσει αυτή τη συλλογική πολιτιστική κληρονομιά σε οποιοδήποτε μουσείο, εθνολόγο ή ανθρωπολόγο. Πρόκειται, λοιπόν, για ιδιαίτερα περίπλοκο ζήτημα. Αρκετές από αυτές τις υποθέσεις έπρεπε να φτάσουν στα δικαστήρια ώστε να μπορέσουμε να υπερασπιστούμε το δικαίωμά μας στην πολιτιστική μας κληρονομιά.

CH Ας έρθουμε και στη δική σου έρευνα, Maria Thereza. Τι ανακαλύψατε για τον τρόπο με τον οποίο οι κεφαλές των Μαορί κατέληξαν στις συλλογές των μουσείων;

MTA Ο τρόπος που έγινε αυτό έχει πραγματικά τεκμηριωθεί επαρκώς. Η ζήτηση αυτών των κεφαλών από Ευρωπαίους συλλέκτες ήταν τέτοια που οι έποικοι της Νέας Ζηλανδίας υπέθαλπαν συγκρούσεις ανάμεσα σε διάφορες κοινότητες αυτοχθόνων ώστε να πάρουν σκλάβους. Τους έκαναν τατουάζ και τους σκότωναν και τα κεφάλια τους πωλούνταν στους Ευρωπαίους. Επρόκειτο ουσιαστικά για διακίνηση μελών του σώματος στηριγμένη στη ζήτηση εκ μέρους της Δύσης – κάποιες φορές μελών του σώματος ανθρώπων που δεν είχαν καμία σχέση με την πρακτική του τατουάζ. Σε τοπικό επίπεδο το κεφάλι κάποιου ποτέ δεν θεωρήθηκε τεχνούργημα που θα μπορούσε να παρουσιαστεί δημοσίως ως έκθεμα. Τα μουσεία είτε θεωρούν ότι η ενασχόληση με το πώς οι αυτόχθονες κοινότητες αντιλαμβάνονται αυτά τα ζητήματα δεν περιλαμβάνεται στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους είτε τα απορρίπτουν εξαρχής.

CH Το νομικό πλαίσιο του πολιτιστικού αγαθού ως πολιτιστικής κληρονομιάς προϋποθέτει τη συλλογική ιδιοκτησία. Αυτή η αντίληψη της συλλογικότητας, όμως, μερικές φορές ίσως αντιτίθεται στις αντιλήψεις μιας κοινότητας σχετικά με τον ρόλο αυτών των αντικειμένων. Μπορεί να φέρει στην επιφάνεια τις διαφορές στις αντιλήψεις μιας κοινότητας περί ιδιοκτησίας μόλις κάποιος προσπαθήσει να εντοπίσει την κληρονομική διαδοχή, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για μη πατρογονική κληρονομιά (όπως υπονοείται στη λέξη πατροπαράδοτος), αλλά για μητρογραμμική. Καταλύεται και πάλι όταν μια ιδιοκτησία συγκεκριμένης οικογένειας επιστρέφεται σε μια κοινότητα στο σύνολό της.

Με ενδιαφέρει όμως επίσης πώς ο επαναπατρισμός δημιουργεί μια διαπραγμάτευση ανάμεσα στα δυτικά νομικά πλαίσια και στις ιδεολογίες των αυτοχθόνων περί ιδιοκτησίας. Για παράδειγμα, μετά από ένα potlatch [τελετή προσφοράς δώρων] στο Village Island, ανοιχτά των ακτών του Vancouver Island, τον Δεκέμβριο του 1921, υπάλληλοι αρμόδιοι για τους Ινδιάνους που εργάζονταν για λογαριασμό της καναδικής ομοσπονδιακής κυβέρνησης κατάσχεσαν αντικείμενα potlatch της φυλής Kwakwaka’wakw. Σαράντα χρόνια αργότερα, μια από τις πρώτες ενέργειες των Kwakwaka’wakw για να τα ξαναπάρουν πίσω έγκειτο απλώς στην καταβολή του χρηματικού ποσού που είχαν αρχικά καταβάλει τα μουσεία στους αρμόδιους υπαλλήλους για να τα αποκτήσουν για τις συλλογές τους. Αυτό όμως δεν θεωρήθηκε αρκετό. Η απάντηση του Βασιλικού Μουσείου του Οντάριο, για παράδειγμα, ήταν: «Δεν αρκεί να μας καταβάλετε ό,τι πληρώσαμε εμείς για αυτά τα αντικείμενα, αλλά θα πρέπει επίσης να μας ξεπληρώσετε και ό,τι ξοδέψαμε για τη φροντίδα τους όλα αυτά τα χρόνια». Ήθελαν να τους χρεώσουν για την αποθήκευση, τη φροντίδα και τη συντήρηση. Εκείνη η πρώτη προσπάθεια επαναπατρισμού απέτυχε και μόνο μετά από μακρές διαπραγματεύσεις με μουσεία, οι οποίες ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και διήρκεσαν ολόκληρη τη δεκαετία του 1970, επιστράφηκαν ορισμένα από τα αντικείμενα. Οι διαπραγματεύσεις για τα υπόλοιπα αντικείμενα είναι ακόμη σε εξέλιξη.

JR Οι αυτόχθονες είχαν άραγε καταγράψει τις δικές τους απώλειες κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου;

CH Ναι. Προσπάθησαν επίσης να μεταφράσουν τη δική τους αντίληψη περί αξίας στις δυτικές αντιλήψεις. Ένα παράδειγμα είναι οι χάλκινες ασπίδες που ανήκαν στις συλλογές υψηλόβαθμων αξιωματούχων των κοινοτήτων αυτοχθόνων στις βορειοδυτικές ακτές. Αυτά τα χάλκινα ελάσματα είναι τα πιο πολύτιμα αντικείμενα στις οικονομίες που βασίζονται στο potlatch. Μέλη της κοινότητας υποστήριξαν προς τους αρμόδιους για τους Ινδιάνους ότι τα χάλκινα ελάσματα είναι κάτι αντίστοιχο με τις τράπεζες, γιατί όσο περισσότερο έχουν κυκλοφορήσει, τόσο μεγαλύτερη αξία αποκτούν, από την άποψη τόσο της πραγματικής φορολογικής αξίας όσο και της πολιτιστικής αξίας που συγκεντρώνεται με αυτές τις συναλλαγές. Τα ποσά που καταβλήθηκαν για τα ελάσματα και επενδύθηκαν σε αυτά τεκμηριώνονταν εκτενώς, το μουσείο όμως δεν το δέχτηκε ούτε αυτό, γιατί δεν μπορούσαν να κατανοήσουν το διαφορετικό είδος αξίας που αντιπροσώπευαν αυτά τα αντικείμενα.

Η αντίληψη της πολιτιστικής κληρονομιάς δείχνει επίσης ανάγλυφα τις διαφορετικές ιδεολογίες που διέπουν τον τρόπο με τον οποίο αγοράζονται ή πωλούνται τα αντικείμενα: Όταν επαναπατρίζονται συχνά υφίστανται μεταμόρφωση. Ένα «ύπουλο» παράδειγμα είναι ότι όταν τα αντικείμενα επιστρέφονται από ένα μουσείο σε μια κοινότητα φέρνουν πίσω μαζί τους το μουσειακό πλαίσιο. Γίνονται τεχνουργήματα, αποστασιοποιημένα από τον εαυτό τους και από την αρχική τους χρήση. Όταν επαναπατρίζονται, παραμένει μαζί τους η αντίληψη ότι είναι πλέον απαραίτητο να φυλαχτούν σε ένα μουσείο και είναι ακόμη εμποτισμένα με αυτές τις μεθοδολογίες παρουσίασης, ερμηνείας και φροντίδας.

MTA Πράγματι, έτσι είναι. Τα αντικείμενα που επαναπατρίζονται επιστρέφουν φορτωμένα με όλο τον μουσειολογικό λόγο. Κατά την επιστροφή του στην κοινότητα το αντικείμενο παρουσιάζεται με τρόπο νεοαποικιακό και είναι πολύ δύσκολο για αυτό το αντικείμενο να ανακτήσει τη σημασία που είχε αρχικά για την κοινότητα.

CH Μερικές φορές δεν επιστρέφεται καν στην κοινότητα όπου ανήκε αρχικά. Για παράδειγμα, ένα wampum των Kahnawake βρισκόταν στη συλλογή του Μουσείου McCord, στο Μόντρεαλ. Όταν επιστράφηκε, δόθηκε στους Akwesasne, μια άλλη κοινότητα Μοχόκ.

JR Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα του πόσο περίπλοκες μπορεί να είναι οι αλληλεπιδράσεις γύρω από τη δημόσια προβολή είναι εκείνο που συνέβη όταν έκανα την επιμέλεια του Across Borders: Beadwork in Iroquois Life [Πέρα από σύνορα: η τέχνη της χάντρας στη ζωή των Ιροκουά], ενός πρότζεκτ που ξεκίνησε το 1995, και ταξίδευα πολλά χρόνια σε όλα τα εδάφη των Haudenosaunee. Ένα πάθος μου εκείνη την εποχή ήταν να περιλαμβάνω μια ζώνη wampum για να τονίζω τη σχέση που έχουν οι άνθρωποι της φυλής μας με τη φυσική παρουσία της χάντρας – όχι με την έννοια του εντυπωσιασμού, αλλά, αντίθετα, με βάση τη βαθιά κατανόηση του τι αντιπροσωπεύουν οι χάντρες αυτές στο πλαίσιο της πνευματικής ανάτασης.

Εκείνη την εποχή, η οποία δεν είναι και τόσο μακρινή, οι περισσότεροι άνθρωποι από τις κοινότητές μας δεν είχαν δει ποτέ ζώνη wampum. Δεν ήταν κάτι που παρουσιαζόταν σε κοινή θέα και η πρότασή μου ξεσήκωσε θυελλώδεις συζητήσεις. Έτσι, προέκυψε μια τεράστια διαπραγμάτευση· έπρεπε να γίνουν συζητήσεις ηθικής φύσης και ομοσπονδιακής πολιτικής. Ως Tuscarora έπρεπε να ζητήσω την άδεια από τους φύλακες της Δυτικής Πύλης, τους Seneca, ή τους Πρεσβύτερους Αδελφούς. Το να παρουσιαστεί η ζώνη σε δημόσιο χώρο, σε μια έκθεση, ήταν πολύ αμφιλεγόμενη πρόταση. Μια τεράστια συλλογή2 είχε έρθει το 1988 από το Εθνικό Μουσείο Ινδιάνων της Αμερικής (παλαιότερα γνωστό ως Ίδρυμα Heye) και νομίζω ότι τότε άρχισε να χαλαρώνει αυτό το ταμπού ενάντια στην παρουσίαση των wampum στο κοινό. Στη συνέχεια αντιμετωπιζόταν όχι τόσο ως ιερό αντικείμενο που δεν έπρεπε να εκτίθεται δημοσίως και που έπρεπε να φυλάσσεται κεκλεισμένων των θυρών, αλλά περισσότερο ως αντικείμενο πολιτιστικής υπερηφάνειας.

CH Ο λόγος που ήταν αποκλεισμένα ήταν, φυσικά, η προστασία τους· υπάρχουν στιγμές σε κάθε πολιτισμό που αντικείμενα και τελετουργικές πρακτικές πρέπει να βγουν στην παρανομία για να επιβιώσουν. Κάποια αντικείμενα, επίσης, διατηρούνταν μυστικά γιατί χρησιμοποιούνταν μόνο από ορισμένα μέλη της κοινωνίας – απ’ όσο γνωρίζω, Jolene, μερικές ιερές ζώνες ποτέ δεν προορίζονται να εκτεθούν δημοσίως, αλλά τις βλέπουν μόνο οι μυημένοι. Πολλές ζώνες παρουσιάζονται με πιο δημόσιο τρόπο σήμερα και η παρουσίασή τους συνοδεύεται από απαγγελίες, ως τρόπο να διεκδικήσει η κοινότητα την εξουσία της πάνω στο αντικείμενο. Μια συνέπεια αυτού θα μπορούσε να είναι η μεγαλύτερη αυτοδιάθεση.

JR Το περιρρέον κλίμα του επαναπατρισμού των ζωνών ενίσχυσε την επιστροφή της δημόσιας απαγγελίας του Kayanerenhtserakó:wa, που καθορίζει τη φιλοσοφία των Haudenosaunee για τις αρχές διακυβέρνησης –την ειρήνη, τη δύναμη και τη δικαιοσύνη– και η οποία έχει τις ζώνες wampum στον πυρήνα της.

Η απαγγελία διαρκεί ένα δεκαήμερο περίπου. Η ανανέωσή της σήμερα είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της γενικής αναβίωσης της φιλοσοφίας και του πολιτισμού των Haudenosaunee, και οι Haudenosaunee που είναι πιστοί στις διδασκαλίες του Kayanerenhtserakó:wa την παρακολουθούν. Παρακολουθώ κι εγώ τη δημόσια απαγγελία κάθε χρόνο και παρόλο που πιθανότατα να γίνονταν απαγγελίες ιδιωτικά επί δεκαετίες, στη διάρκεια της ζωής μου υπήρξαν τέσσερις μόνο δημόσιες απαγγελίες. Η πρώτη έγινε από τον αείμνηστο αρχηγό Jake Thomas κατά τη διάσκεψη των Έξι Εθνών, το 1994, και ξεσήκωσε έντονες συζητήσεις. Ορισμένοι το θεώρησαν ανάρμοστο. Σήμερα, κάθε χρόνο οι Αρχηγοί, οι Προστάτες της Πίστης [Faithkeepers], οι Μητέρες της Φυλής [Clan Mothers] και άλλα μέλη της κοινότητας συνέρχονται για να αναγνωρίσουν επίσημα αυτές τις διδασκαλίες με μια παραδοσιακή απαγγελία. Σήμερα επιλέγουμε ενότητες και συγκεντρωνόμαστε το καλοκαίρι για μία εβδομάδα περίπου. Κατά τη διάρκεια της απαγγελίας οι ζώνες wampum εκτελούν ένα από τα καθήκοντά τους, που είναι να βοηθούν τους ομιλητές να θυμούνται τις έννοιες του Kayanerenhtserakó:wa. Ο αριθμός των συμμετεχόντων αυξάνεται κάθε χρόνο, καθώς όλο και λιγότερο γνωστές ζώνες αποτελούν τμήμα της απαγγελίας. 

CH Μια που θίξαμε τη γλώσσα και την απαγγελία, Maria Thereza, θα μπορούσες να μας μιλήσεις για το λεξικό σας; Όταν ήσουν στη Βραζιλία σού είχαν δείξει ένα δίγλωσσο λεξικό, της γλώσσας krenak και της γερμανικής, και σκέφτηκες να το χρησιμοποιήσεις για να δημιουργήσεις ένα άλλο λεξικό, krenak-πορτογαλικό. Έτσι, κάτι που αρχικά ήταν αποικιακό έγγραφο γίνεται τρόπος αντίστασης στην πολιτιστική αφομοίωση.

MTA Οι Krenak ζούσαν στην ανατολική ακτή και επομένως ήταν από τους πρώτους που βίωσαν την αποικιοκρατία σε όλη της την ένταση και σφαγιάστηκαν συστηματικά. Αν και επιβίωσαν, τη δεκαετία του 1970 τους είχαν ανακηρύξει «ανύπαρκτους», διότι τα εδάφη τους έχουν τεράστια αξία – στη γη τους υπάρχουν διαμάντια και άλλα πολύτιμα μέταλλα. Αναγκάστηκαν, λοιπόν, να κρατούν την ταυτότητά τους κρυφή γιατί οι κοινότητες που είχαν δηλώσει επίσημα την ύπαρξή τους είχαν διαλυθεί και οι άνθρωποι είχαν διασκορπιστεί· έτσι χάθηκε και μεγάλο μέρος της γλώσσας. Οπότε, όταν το 2008 βρήκαν αυτό το γερμανό-krenak λεξικό στο διαδίκτυο ενθουσιάστηκαν.

Δούλευα τότε στον καταυλισμό Resplendor, στο Μίνας Ζεράις της Βραζιλίας, το βίντεο Iracema (de Questembert). Πρωταγωνίστρια είναι η Shirley Krenak, μια ηγετική μορφή της κοινότητάς της. Ο αδελφός της ήταν εκείνος που μου έφερε το τυπωμένο λεξικό εκεί, πολλές σελίδες, και μου ζήτησε να το μεταφράσω. Γυρνούσα στο σπίτι κάθε μέρα μετά τη δουλειά και άρχιζα τη μετάφραση στα πορτογαλικά, αλλά τα γερμανικά μου δεν ήταν αρκετά καλά για να αντεπεξέλθω. Ζήτησα τη βοήθεια ενός Γερμανού φίλου, του Jürgen Bock, διευθυντή της Ακαδημίας Τέχνης Maumaus στη Λισαβόνα. Οι Krenak ήθελαν αρκετά αντίγραφα του λεξικού ώστε να δώσουν ένα σε κάθε μέλος της κοινότητας – εξακόσια μόλις άτομα είχαν επιβιώσει από τη διαδικασία του εποικισμού. Λάβαμε χρηματοδότηση από το Goethe Institut για τη μετάφραση και από την Μπιενάλε 2010 του Σάο Πάολο, όπου παρουσιάστηκε το λεξικό, για την εκτύπωση.

Όταν πλέον ετοιμάστηκε το λεξικό, το πρόβλημα ήταν το εξής: «Πώς επαναφέρεις στη ζωή μια γλώσσα;». Εμείς δεν έχουμε την απαιτούμενη εμπειρία και κατάρτιση. Έτσι, η Shirley κι εγώ συνεχίσαμε να αλληλογραφούμε ηλεκτρονικά, προσπαθώντας να βρούμε τρόπους. Η Shirley μου είπε: «Πρέπει να απευθυνθούμε στα παιδιά, γιατί αυτός είναι ο ευκολότερος τρόπος να μείνει ζωντανή η γλώσσα· τα παιδιά απομνημονεύουν πιο εύκολα απ’ ό,τι οι ενήλικες». Και εγώ της απάντησα: «Τα παιδιά αγαπούν τα ζώα. Γιατί δεν παίρνουμε όλες τις λέξεις ζώων του λεξικού και να βάλουμε κάθε παιδί να φτιάξει μια στολή για μια λέξη και να παρουσιάσει αυτή τη λέξη στην κοινότητα σε μια δημόσια τελετή;». Θέλαμε να βρούμε τρόπους με τους οποίους η γλώσσα θα μπορούσε να παρουσιαστεί έτσι ώστε να έχουν πρόσβαση τα μέλη της κοινότητας κάθε επιπέδου και όχι απλώς να φορτώσουμε στους ανθρώπους όλες αυτές τις λέξεις που δεν είναι πλέον σε χρήση.

JR Νομίζω ότι αυτό που λέμε εσύ κι εγώ, Maria Thereza, είναι ότι το να μάθουν αυτές τις έννοιες είναι κάτι που πρέπει να γίνει σωματικά· με βιωματικό τρόπο. Σε αυτό το σημείο η απαγγελία γίνεται σημαντική. Μιλάμε για την ομιλία προς το wampum. Άνθρωποι που γνωρίζουν περισσότερα απ’ ό,τι εγώ το αντιλαμβάνονται ίσως σε διαφορετικό επίπεδο, αλλά το θέμα είναι πραγματικά να κάνουμε αυτές τις ιδέες παρούσες. Αυτό που είπες, ότι τα παιδιά θα επαναφέρουν αυτές τις λέξεις στη ζωή, είναι σαν τη λειτουργία που επιτελεί το wampum στην κοινότητά μας. Κάνει ζωντανές αυτές τις ιδέες.

Πρόκειται για αυτή τη σχέση με το υλικό, που φαίνεται ότι είναι πολύ σημαντική σε σχέση με το wampum. Όταν κάνουν την απαγγελία κρατάνε το wampum ψηλά. Το μόνο που μπορώ να πω, αφού το έχω δει η ίδια, είναι ότι είναι κάτι απίστευτα δυνατό. Σαν να συμβαίνει κάτι πολύ παλιό, αλλά ταυτόχρονα και σαν μια καινούρια παρουσία, μια ανανέωση.

CH Το λεξικό μάς πρόσφερε έναν τρόπο να πετύχουμε την ανανέωση της γλώσσας krenak. Αλλά η διανομή του έγινε περίπλοκο ζήτημα – έγινε μια ευκαιρία να διεκδικήσουν τα μέλη της κοινότητας Krenak τον έλεγχο της γνώσης και της κυκλοφορίας της.

MTA Μετά από εκείνη την Μπιενάλε έπρεπε να αποφασίσουμε τι θα κάνουμε επ’ αυτού. Έρχονταν και ζητούσαν αντίγραφα και Βραζιλιάνοι. Έλεγα λοιπόν: «Αυτά δεν μου ανήκουν για να τα μοιράζω. Δώστε μου το email σας και θα επικοινωνήσουμε μαζί σας». Ύστερα, λοιπόν, η Shirley κι εγώ έπρεπε να σκεφτούμε ποια πολιτική θα ακολουθήσουμε. Η Shirley ήταν σαφής. «Πεντακόσια χρόνια τώρα δεν ήθελαν να μας μιλήσουν, μόνο να μας σκοτώσουν», είπε. «Το λεξικό είναι στα γερμανικά, όχι στα πορτογαλικά – οι Βραζιλιάνοι ποτέ δεν ενδιαφέρθηκαν για μας. Δεν θα έχουν πρόσβαση στη μετάφραση λοιπόν». Ήταν μια θαυμάσια ιδέα, που απηχεί με σαφήνεια τις τακτικές επιβίωσης των Krenak.

Η Shirley είχε πει ότι οι Γερμανοί ωστόσο θα μπορούσαν να έχουν πρόσβαση. Στη συνέχεια, όμως, ένας Γερμανός φοιτητής μού έγραψε ζητώντας ένα αντίγραφο στα πορτογαλικά επειδή έκανε διατριβή για τη γλώσσα krenak σε ένα βραζιλιάνικο πανεπιστήμιο. Έγραψα στη Shirley ρωτώντας τη τι πρέπει να κάνουμε. Μου απάντησε ότι αν ήταν Γερμανός που έκανε διατριβή στη Γερμανία θα μπορούσαμε να του το δώσουμε. Αλλά δεδομένου ότι δούλευε με Βραζιλιάνους, όχι. Θαύμασα πραγματικά την ικανότητά της να βλέπει τα πράγματα ξεκάθαρα σε κάθε περίπτωση και να αντιμετωπίζει όλες τις λεπτές πολιτικές αποχρώσεις. Όταν το λεξικό παρουσιάζεται εκτός Βραζιλίας, τοποθετείται σε ένα απλό κουτί από πλεξιγκλάς. Όταν παρουσιάζεται στη Βραζιλία, στο κουτί υπάρχει και κλειδαριά.

JR Κατά την απαγγελία του Kayanerenhtserakó:wa δεν επιτρέπεται η ηχογράφηση ή οι σημειώσεις· μόνο το συμβούλιο του αρχηγού έχει δικαίωμα να καταγράψει την απαγγελία. Και όποιος δεν είναι μέλος μιας κοινότητας Haudenosaunee, αν δεν έχει προσκληθεί, του ζητείται να αποχωρήσει. Η παράσταση δεν γίνεται για την ικανοποίηση μιας απλής διανοητικής περιέργειας. Αυτό αποτελεί μέρος της στρατηγικής μας για τη διατήρηση του τρόπου σκέψης μας.

Η συνάδελφός μας Audra Simpson, καταγωγής Μοχόκ, έχει μια θεωρία άρνησης σε σχέση με την πρόσβαση στις παραδόσεις μας, την οποία εκθέτει στο βιβλίο της Mohawk Interruptus: Political Life Across the Borders of Settler States (2014).3 Την αναπτύσσει μέσα από τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται η ταυτότητα στις κοινότητές μας.

CH Η άρνηση είναι ένα θέμα που ανακύπτει στη σκηνή με το συνέδριο στο Iracema (de Questembert) – σωστά, Maria Thereza;

MTA Σε αυτή τη σκηνή της ταινίας η Iracema παρευρίσκεται σε ένα διεθνές συνέδριο και προκαλεί τη Γαλλία σχετικά με τις αποικίες της. Η Iracema είναι αυτόχθων και κληρονόμησε ένα κτήμα από κάποιον που πίστευε ότι ήταν πατέρας της. Αντιμετώπισε μεγάλη αντίσταση από τους ρατσιστές Γάλλους. Γι’ αυτό ήταν σημαντικό να αποκηρύξει τον συνεχιζόμενο αποικισμό της Γαλλίας στη Ρεϊνιόν, στην Ταϊτή και σε άλλα μέρη του Νότιου Ειρηνικού, στη Γουαδελούπη και στη Γαλλική Γουιάνα. Είχαμε μερικούς νέους φοιτητές από διάφορες σχολές τέχνης που ήρθαν να παίξουν τον ρόλο του κοινού. Η Shirley –που, και πάλι, υποδύεται την Iracema– ποτέ δεν έχει προσκληθεί να συμμετάσχει σε οποιαδήποτε διάσκεψη με Βραζιλιάνους στη Βραζιλία. Δεν έχει κληθεί ποτέ να κάνει κάποια ομιλία για τον αγώνα για τη γη, για τις πολιτιστικές πολιτικές τους, τίποτα. Μου είπε λοιπόν: «Σ’ ευχαριστώ, Maria Thereza, γιατί τουλάχιστον μία φορά στη ζωή μου, έστω και για μια ταινία, έλαβα μέρος σε διάσκεψη».

Αυτό είναι το επίπεδο της Βραζιλίας, η θλιβερή πραγματικότητα. Στην καλύτερη περίπτωση, αν αναγκαστεί, ένα βραζιλιάνικο ίδρυμα θα προσκαλέσει έναν αυτόχθονα να μιλήσει, αλλά θα βάλει να τον συνοδεύει ένας ανθρωπολόγος. Στην Μπιενάλε του Σάο Πάολο το 2006 –με θέμα «Πώς να ζούμε μαζί»– αμφισβητήσαμε δημόσια την έλλειψη δικαιωμάτων γης των αυτοχθόνων, καθώς και εκπροσώπησης των αυτοχθόνων. Απάντησαν καλώντας τον Jimmie Durham να μιλήσει… μαζί με έναν ανθρωπολόγο! Φυσικά, ο Durham αρνήθηκε την πρόσκληση.

CH Jolene, η εργασία σας έχει επίσης αποδείξει ότι εμείς, ως αυτόχθονες λαοί, είμαστε πάντοτε σε διάλογο με την Ευρώπη, είτε σε σχέση με το εμπόριο είτε για τη σύνταξη συνθηκών και άλλων διεθνών συμφωνιών, πιο πρόσφατα της Διακήρυξης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Αυτόχθονων Λαών,4 που επικυρώθηκε το 2007. Νομίζω ότι κάποιοι μερικές φορές θέλουν να μας θεωρούν κάτι ξεχωριστό ή άσχετο με τις συνομιλίες για το έθνος-κράτος, όπως υπονοεί το σχόλιο της Shirley Krenak, ακόμη και μέσα στην ίδια μας την πατρίδα, ενώ η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική. Νομίζω ότι είναι σημαντικό να επιβεβαιώνουμε τις διεθνείς μας σχέσεις, ιδιαίτερα τώρα με την επικύρωση της Διακήρυξης των Ηνωμένων Εθνών από πολλές χώρες, όπως ο Καναδάς, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βραζιλία, και με την ελπίδα ότι θα αποτελέσει το πλαίσιο για τη βελτίωση της θέσης των αυτόχθονων πληθυσμών σε όλα τα μέρη του κόσμου.

JR Ναι, αυτή η αντίληψη ότι οι Ευρωπαίοι ήρθαν εδώ και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τον διάλογο, ή κι εμάς τους ίδιους, είναι, νομίζω, μια εξέλιξη που βασίστηκε σε πράξεις γενοκτονίας εν καιρώ πολέμου. Επί τρεις αιώνες οι λαοί Haudenosaunee επιδίωκαν να διατηρούν διπλωματικές σχέσεις με τους Γάλλους και τους Βρετανούς και στη συνέχεια η νεότευκτη κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών κατέστησε πλέον ανέφικτη τη διπλωματία. Το wampum ενσαρκώνει πραγματικά εκείνη τη διαπραγμάτευση, τον τρόπο με τον οποίο εμπεδώσαμε αυτές τις ιδέες.

Για τα αντικείμενα, Candice, για αυτά τα υλικά πράγματα, λένε οι κάτοχοι της γνώσης: «Θα παρουσιαστούν ξανά». Αυτό εμπεριέχεται σε αυτή τη γλώσσα του επαναπατρισμού. Οι άνθρωποί μας συζητούν για το πώς τα τελετουργικά αντικείμενα επιστρέφουν στις κοινότητές μας, αφότου πρώτα είχαν κρυφτεί, είτε από τα μουσεία είτε από άγνοια.

CH Τα μουσεία περιγράφονται από τον ανθρωπολόγο Ira Jacknis ως θεσμοί αντανάκλασης που προβάλλουν τον πολιτισμό κάποιου πάλι στον ίδιο.5 Maria Thereza, σκέφτηκα ότι χρησιμοποίησες αυτή την αρχή με ιδιαίτερη επιτυχία στο πλαίσιο του Fair Trade Head, όταν παρουσιάστηκε ως τμήμα του Μουσείου Ευρωπαϊκής Κανονικότητας, ενός έργου που δημιούργησες σε συνεργασία με τον Jimmie Durham (με τη συμμετοχή του Michael Taussig) για τη Manifesta 7, το 2008. Στο μουσείο η «ευρωπαϊκότητα» αντανακλάται στον εαυτό της μέσω της έκθεσης αντικειμένων, ανθρωπολογικών μελετών και φιλοσοφικών κειμένων για τη μορφή της ευρωπαϊκής κανονικότητας μετά το 1945, μέσω της μελέτης των ηθών και των εθίμων της και των δημόσιων τελετών της. Θεωρώ ότι το έργο εξέθεσε πολύ επιτυχημένα κάποιες αντιφάσεις στο εσωτερικό της αυτοαφήγησης της Δύσης.

MTA Μπορείτε μάλιστα να το δείτε πιο καθαρά στο βίντεο Tchám Krai Kytõm Pandã Grét (Επιδείξεις ανδρισμού σε ευρωπαϊκούς πληθυσμούς) (2008). Ζούσα στην Ιταλία και παρατήρησα ότι οι άντρες κάθε τόσο πιάνουν τον καβάλο τους. Συνειδητοποίησα ότι όταν το βλέπω αυτό στη Βραζιλία δεν πρόκειται για τοπική συνήθεια· είναι κάτι που ήρθε από την Ευρώπη.

Αποφάσισα να γράψω σε όλους τους άντρες Ευρωπαίους φίλους μου και να τους ρωτήσω: «Πότε αγγίζετε τον καβάλο σας και γιατί;». Οι Βορειοευρωπαίοι, στη Σουηδία και στη Νορβηγία, λένε ότι ποτέ δεν κάνουν κάτι τέτοιο. Όσο κατεβαίνεις, όμως, στην Πορτογαλία, στην Ισπανία και στην Ιταλία, υπάρχει ολόκληρος κατάλογος από λόγους. Αν περνάει μια ρωμαιοκαθολική καλόγρια, που είναι άγαμη και δεν σου αρέσει αυτό, αγγίζεις τον καβάλο σου. Εάν διασχίζει τον δρόμο μπροστά σου μια μαύρη γάτα· όταν μαθαίνεις ότι ένας φίλος σου μόλις έχασε τη δουλειά του· αν σπάσει ο καθρέφτης και άλλα πολλά. Υπήρξαν πάνω από σαράντα απαντήσεις που θα μπορούσα να έχω χρησιμοποιήσει για να φτιάξω μια ταινία διπλάσιας διάρκειας.

Το Male Display προβλήθηκε στη Φινλανδία και μια Ιταλίδα επιμελήτρια αισθάνθηκε βαθιά προσβεβλημένη. Είπα, λοιπόν: «Είναι ένα βίντεο για ένα ευρωπαϊκό τελετουργικό. Το αντιμετωπίζουμε ως κάτι πολύ παράξενο, που δεν είναι μέρος της πολιτιστικής μας αποσκευής. Ακριβώς όπως εσείς κοιτάτε τα δικά μας, έτσι κι εμείς κοιτάζουμε τα δικά σας». Η επιμελήτρια είπε: «Αυτό όμως δεν είναι τελετουργία». Δεν μπορούσε να αντέξει το γεγονός ότι η λέξη τελετουργία [ritual] ήταν δυνατόν να συνδεθεί με έναν ευρωπαϊκό πληθυσμό. Της είπα: «Ο ορισμός του τελετουργικού είναι να εκτελείς μια πράξη κατ’ επανάληψη. Το βλέπεις συνέχεια αυτό στους δρόμους της Ιταλίας, στους δρόμους της Πορτογαλίας, στους δρόμους της Ισπανίας – κάθε μέρα, κάθε πρωί. Πώς αλλιώς μπορούμε να το ονομάσουμε;».

Αυτό είναι το ωραίο με το συγκεκριμένο έργο, αυτή η αντιστροφή. Ξαφνικά πρέπει να σκεφτούν ξανά κάτι. Περιμένουν να είναι στη θέση εκείνων που μελετούν, αλλά αναγκάζονται να συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχουν και άλλοι άνθρωποι που μελετούν εκείνους. Στην Ευρώπη η ευρωπαϊκή κουλτούρα δεν φυλάσσεται στο εθνογραφικό μουσείο. Όταν πηγαίνω σε ένα εθνογραφικό μουσείο πάντα εκτελώ αυτή τη μικρή περφόρμανς για μένα την ίδια· τους ρωτάω: «Πού είναι το ιταλικό τμήμα;». Ή: «Πού είναι το τμήμα για το Μιλάνο;». Κι εκείνοι μου απαντούν: «Α, δεν βρίσκεται εδώ, σε αυτό το μουσείο – θα το βρείτε στις καλές τέχνες». Αυτό από μόνο του αποκαλύπτει την αντίληψή τους για την εθνογραφία.

CH Συχνά τα εθνογραφικά αντικείμενα θεωρούνται άχρονα: Από τη στιγμή που περιλαμβάνονται σε ένα μουσείο ή εκτίθενται δημόσια, ο συνήθης κύκλος ζωής τους αναιρείται – οι στύλοι τοτέμ, για παράδειγμα, προορίζονται να πέσουν και τελικά να αποσυντεθούν στο έδαφος· για κάποιους, όταν πέφτει ένα τοτέμ, τότε το πνεύμα του προσώπου για το οποίο σκαλίστηκε απελευθερώνεται. Σε ένα μουσείο είναι σαν να απολιθώνονται ή να αντικειμενοποιούνται. Άραγε αυτό είναι κάτι με το οποίο έχετε ασχοληθεί και οι δύο στη δουλειά σας – πώς σε ένα μουσείο αυτά τα αντικείμενα όχι μόνο βγαίνουν από τον κύκλο ζωής τους, αλλά επιπλέον δεν τα αφήνουν να ξεκουραστούν, αφού βρίσκονται σε μόνιμη έκθεση; Πώς, λοιπόν, μπορούμε να κάνουμε και πάλι αυτεξούσιους όχι μόνο τους ανθρώπους των οποίων η ζωή είναι συνυφασμένη με τα αντικείμενα, αλλά και τα ίδια τα αντικείμενα;

JR Όταν οι ζώνες wampum δημοσιοποιούνται στο Kayanerenhtserakó:wa, η γνώση που περιέχουν ενεργοποιείται. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει όταν οι ζώνες χρησιμοποιούνται σε σημαντικές αναπαραστάσεις συνθηκών, για παράδειγμα στη γιορτή για τη διέλευση των συνόρων προς τιμήν της Συνθήκης Jay του 1794, που ξεκίνησε από τις προσπάθειες του Συνδέσμου για την Προστασία των Δικαιωμάτων των Ινδιάνων της Αμερικής [Indian Defense League of America], την οποία ίδρυσε ο παππούς μου, αρχηγός Clinton Rickard, το 1926. Οι λαοί Haudenosaunee παρελαύνουμε στις πατρίδες μας, στα σύνορα μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Καναδά, για να διεκδικήσουμε το δικαίωμά μας για απρόσκοπτη πρόσβαση στα προγονικά μας εδάφη. Ένα άλλο παράδειγμα: Στις 11 Νοεμβρίου κάθε χρόνο ο G. Peter Jemison, καλλιτέχνης και φύλακας της πίστης, καταγωγής Seneca, είναι υπεύθυνος για την αναπαράσταση της Συνθήκης Canandaigua, του 1794, η οποία σηματοδοτεί την ημέρα και την τοποθεσία όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες αναγνώρισαν νομοθετικά την εθνική κυριαρχία των Haudenosaunee. Η ζώνη που επιβεβαιώνει τη σχέση αυτή ονομάζεται ζώνη του Τζορτζ Ουάσινγκτον και είναι μια ζώνη διαθήκης που απεικονίζει τις 13 αρχικές Ηνωμένες Πολιτείες. Κατά την παρέλαση για τη Συνθήκη Canandaigua οι αρχηγοί που κατέχουν τους ίδιους τίτλους με τους άντρες που υπέγραψαν τη συνθήκη με τις ΗΠΑ το 1794 φέρουν τη ζώνη Τζορτζ Ουάσινγκτον, τη ζώνη Χιαγουάθα και τις δύο ζώνες Row. Επειδή οι ζώνες αποτελούν ζωντανό τεκμήριο αυτής της σχέσης, οι αρχηγοί δεν αναπαριστάνουν το παρελθόν, αλλά θεσπίζουν το παρόν μας.

Δεν νομίζω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι κατανοούν τη σημασία αυτού του είδους δράσης. Χρειάστηκα αρκετό χρόνο για να κατανοήσω πραγματικά το βάθος της και το βάθος του ρόλου που διαδραματίζουν οι ζώνες wampum στη ζωή μας. Συνεπώς, δεν πρόκειται απλώς για την ανάκτηση ενός μουσειακού αντικειμένου.

CH Φυσικά, έστω και για να ξεκινήσει μια συζήτηση σχετικά με τα δικαιώματα μιας κοινότητας πάνω στα αντικείμενα και στη γνώση της, τα μέλη της πρέπει να απολαμβάνουν τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Τι γίνεται με τα δικαιώματα των ίδιων των ανθρώπων; Πώς έχει αλλάξει η κοινωνική θέση των αυτόχθονων λαών στη Βραζιλία από το αναθεωρητικό σύνταγμα του 1988;

MTAΈνα καλό παράδειγμα είναι κάτι που συνέβη πρόσφατα, τον Δεκέμβριο του 2015. Υποβλήθηκε στη βουλή μια πρόταση νόμου. Αφορούσε κάτι πολύ απλό: την επέκταση της διδασκαλίας των αυτόχθονων γλωσσών από το δημοτικό στο γυμνάσιο και στο πανεπιστήμιο. Ένα απτό παράδειγμα για το πώς θα μπορούσε κάτι τέτοιο να επηρεάσει τους αυτόχθονες πληθυσμούς είναι εκείνο ενός υποψήφιου διδάκτορα καταγωγής Tucano στο Πανεπιστήμιο του Αμαζονίου που ήθελε να παρουσιάσει τη διατριβή του στη δική του γλώσσα, με το σκεπτικό ότι ορισμένες έννοιες που περιείχε δεν μεταφράζονται στα πορτογαλικά.

Στη Βραζιλία είναι πολύ δύσκολο να περάσει οποιαδήποτε προοδευτική νομοθεσία για τους ιθαγενείς λαούς. Το Κογκρέσο αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την ελίτ των ευρωπαϊκής καταγωγής γαιοκτημόνων. Οι αυτόχθονες λαοί βρίσκονται σε διαρκή πάλη μαζί τους. Ο νόμος αυτός, όμως, πέρασε τελικά και, μετά, στις 29 Δεκεμβρίου, η πρόεδρος της Βραζιλίας, Ντίλμα Ρούσεφ, άσκησε βέτο. Το γραφείο της εξέδωσε ανακοίνωση ότι ήταν «αντίθετος προς το δημόσιο συμφέρον». Αντίθετος προς το δημόσιο συμφέρον: Πώς μπορεί να λέει κάτι τέτοιο; Μπορεί να το λέει επειδή στη Βραζιλία οι αυτόχθονες λαοί δεν θεωρούνται ανθρώπινα όντα. Προφανώς γιατί είναι προς το δημόσιο συμφέρον τους. Η νομική διαμάχη βρίσκεται σε εξέλιξη, δεδομένου ότι το σύνταγμα του 1988 ορίζει σαφώς ότι ο πολιτισμός των αυτοχθόνων πρέπει να γίνεται σεβαστός ως ξεχωριστός πολιτισμός. Το να αρνούμαστε ότι η γλώσσα πρέπει να διδάσκεται σε πανεπιστημιακό επίπεδο αντίκειται στο σύνταγμα και είναι, ως εκ τούτου, παράνομο. Δεν γνωρίζω τι θα γίνει με αυτό το θέμα. Γεγονός, πάντως, είναι ότι στη Βραζιλία, μέχρι το 1988, οι αυτόχθονες θεωρούνταν «ανήλικοι» και, επομένως, τελούσαν υπό την κηδεμονία της ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Αυτό σημαίνει ότι σε αντιμετωπίζουν σαν παιδί και δεν μπορείς να κάνεις τίποτα μόνος σου.

Υπάρχει μια θλιβερή περίπτωση μιας ομάδας στον Αμαζόνιο, νομίζω ήταν τη δεκαετία του 1990· περίπου 12 μέλη μιας ομάδας αυτοχθόνων. Τους είχαν πυροβολήσει όλοι οι τσιφλικάδες της περιοχής. Κάθε μέλος της ομάδας είχε τουλάχιστον μία σφαίρα σφηνωμένη στο δέρμα του. Τελικά, πήραν το λεωφορείο – και είναι πολύ δύσκολο να βρεις λεωφορείο στον Αμαζόνιο, αφού ελάχιστα λεωφορεία κυκλοφορούν στην εθνική οδό του Αμαζονίου. Το μόνο που ήθελαν ήταν να φύγουν από κει. Ο οδηγός πήρε την ομοσπονδιακή κυβέρνηση, τον στρατό, και τους είπε ότι είχαν ανέβει στο λεωφορείο αυτόχθονες και ότι αυτό δεν επιτρεπόταν, αφού δεν μπορούν να ταξιδεύουν μόνοι τους· ως ανήλικοι, κατά τον νόμο, πρέπει να συνοδεύονται. Έτσι, τους πήρε ένας ανθρωπολόγος και τους πήγε πίσω. Σε συνέντευξή του εξήγησε ότι στην πόλη θα «έχαναν» τον πολιτισμό τους. Έτσι, βρέθηκαν πάλι εκεί όπου τους πυροβολούσαν.

Η προ του 1988 κατάσταση επηρεάζει τα πάντα. Ευθύνεται για το γεγονός ότι οι αυτόχθονες καλλιτέχνες δεν είναι ορατοί στον κόσμο της τέχνης στη Βραζιλία. Έχουμε αυτόχθονες συγγραφείς που γράφουν κυρίως παιδικά διηγήματα, αλλά δεν υπάρχουν αρκετοί ακαδημαϊκοί συγγραφείς ακόμη. Αυτό θα αλλάξει τα επόμενα πέντε χρόνια, πράγμα εκπληκτικό, γιατί το σύνταγμα του 1988 έδωσε στους αυτόχθονες πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.6 Αυτό όμως συμβαίνει μόλις τώρα, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχει ελάχιστη ιστορία που να μην έχει γραφτεί από την πλευρά του εποίκου, ακόμη κι αν οι ιστορίες γράφονται από αλληλέγγυους εποίκους.

JR Ξέρεις, Maria Thereza, στο Cornell συνεργαζόμαστε με ένα βραζιλιάνικο πανεπιστήμιο, το Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Σάο Κάρλος, στο Σάο Πάολο, για να φέρουμε αυτόχθονες φοιτητές να σπουδάσουν θετικές επιστήμες στο Cornell. Η άντληση γνώσης από τους αυτόχθονες λαούς τώρα αντιστρέφεται. Οι φοιτητές αρχίζουν να κατανοούν τις βέλτιστες πρακτικές στον τομέα της επιστημονικής έρευνας και θα μπορούν οι ίδιοι να αποφασίζουν εάν και πότε θα μοιραστούν τις φυτολογικές γνώσεις των αυτοχθόνων. Αυτός είναι ένας νέος τρόπος σκέψης πάνω στους όρους του επαναπατρισμού.

MTA Προσπαθούσα να κάνω κάτι παρόμοιο με τη Γερμανία. Μιλούσα με μια δασκάλα σε έναν καταυλισμό στο Σάο Πάολο. Της λέω: «Τι χρειάζεται αυτή η κοινότητα όσον αφορά την πανεπιστημιακή κατάρτιση;». Και μου απάντησε: «Χρειαζόμαστε οδοντιάτρους». Πήγα, λοιπόν, στον Γερμανικό Οδοντιατρικό Σύλλογο και τους ρώτησα αν μπορούσαν να υποστηρίξουν την εκπαίδευση δύο ή τριών αυτόχθονων φοιτητών στη Βραζιλία. «Μπορούμε να το κάνουμε», απάντησαν, «αν έρθουν στη Γερμανία». Αυτό όμως είναι αδύνατο – πού να βρω αυτόχθονες φοιτητές στη Βραζιλία που να μιλάνε αρκετά καλά γερμανικά, όταν η κοινωνία αρνείται συστηματικά την πρόσβασή τους στην εκπαίδευση;

Αυτή τη στιγμή οι πρώτες ομάδες αυτόχθονων φοιτητών τελειώνουν το μάστερ τους και οι πρώτοι 12 παίρνουν το διδακτορικό τους. Τους ασκήθηκε τεράστια πίεση να σπουδάσουν ανθρωπολογία, γιατί έτσι θα υπέβαλλαν αναφορές σχετικά με την κουλτούρα τους στους ανθρωπολόγους που είναι καθηγητές τους. Δεν υπάρχουν σχεδόν ποτέ διαθέσιμες επιχορηγήσεις για αυτόχθονες φοιτητές για να σπουδάσουν οτιδήποτε άλλο. Ένας φοιτητής σε κάποιο πανεπιστήμιο του Αμαζονίου ήθελε να σπουδάσει φιλοσοφία. Δεν υπήρχε τρόπος. Έφτασε ως το επίπεδο του μάστερ, αλλά δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να συνεχίσει. Αναγκάστηκε κι αυτός τελικά να σπουδάσει ανθρωπολογία. Είμαι έξαλλη που αυτό το άτομο, που ήθελε να συνεισφέρει στη φιλοσοφία, αναγκάστηκε να σπουδάσει ανθρωπολογία εξαιτίας της επιθυμίας των ανθρωπολόγων να έχουν έναν πληροφοριοδότη από μέσα. Δυστυχώς, έτσι έχουν τα πράγματα, ακόμη και ανάμεσα στους ανθρωπολόγους που είναι αφοσιωμένοι στις αυτόχθονες κοινότητες.

Είναι πολύ απλό. Την τελευταία φορά που έλεγξα υπήρχαν εξακόσιοι αυτόχθονες φοιτητές στα πανεπιστήμια της Βραζιλίας. Οι περισσότεροι δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους, λόγω έλλειψης χρημάτων για βιβλία, εξοπλισμό, στέγαση, τρόφιμα, μεταφορικά. Έτσι έκανα την πρόσθεση. Αν λάμβαναν περίπου 5.000 δολάρια ο καθένας, αυτό θα σήμαινε συνολικά τρία εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο. Δεν είναι κανένα τεράστιο χρηματικό ποσό. Μπορούμε να αλλάξουμε τη μορφή της αντίληψης στη Βραζιλία για πάντα μόνο με τρία εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο, ας πούμε επί δέκα χρόνια. Αυτό είναι όλο κι όλο που χρειαζόμαστε για να την αλλάξουμε: τριάντα εκατομμύρια.

 

Μετάφραση: Δημήτρης Σαλταμπάσης