Ο Σύρος πολίτης που ήθελε την επανάσταση δεν βρίσκεται σε καμιά αντιπολίτευση. Δεν ανήκει στο σύστημα της αντιπολίτευσης, που αποτελεί προϊόν της πάλης για την εξουσία στη Συρία του Άσαντ. Δεν βγήκε στους δρόμους για να ρίξει το καθεστώς, αλλά για να φωνάξει «Κλέφτες, κλέφτες» και «Ο συριακός λαός δεν θα ταπεινωθεί άλλο» και «Δεν υπάρχει Θεός εκτός από τον Θεό». Και δεν απαιτεί το αδύνατο, αλλά το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια. Κι αυτό το αίτημα τέθηκε ξεκάθαρα και κατ’ επανάληψη στον υπουργό Εσωτερικών του καθεστώτος, ο οποίος αποκρίθηκε με μια προειδοποίηση: «Αυτό είναι διαδήλωση, ντροπή σας!» (Από το βίντεο της διαμαρτυρίας στη γειτονιά αλ-Χαρίκα της Δαμασκού στις 17 Φεβρουαρίου 2011: https://www.youtube.com/watch?v=h_fisTzuz9E).
Πρόκειται για έναν πολίτη ο οποίος θέλει απλώς να απελευθερωθεί από τη μακρά παράδοση δουλείας που κληρονόμησε από ηττημένους προγόνους. Και από αυτά τα βίντεο είναι ξεκάθαρο ότι ήλπιζε να το πετύχει χωρίς να ανταγωνιστεί άμεσα το καθεστώς και τους υποστηρικτές του. Ζητούσε μόνο από τον πρόεδρο –τον νεαρό γιατρό– να στηρίξει το σωστό, τραγουδώντας στους δρόμους «Ένας, ένας, ο λαός της Συρίας είναι ένας». Δεν απαιτούσε την πτώση του καθεστώτος μέχρι που αυτό άρχισε να τον μεταχειρίζεται σαν «κατάσκοπο» και «πράκτορα».
Αυτοί οι Σύροι πολίτες επαναστάτησαν ενάντια στο μακραίωνο καθεστώς δουλείας, στην «εκούσια δουλεία» που πηγάζει από ιστορικούς και γεωπολιτικούς παράγοντες, σύμφωνα με τους οποίους «η πλειοψηφία υπάγεται σε έναν και μόνο σε έναν. Και όχι απλώς υπάγεται, αλλά τον υπηρετεί. Και όχι απλώς τον υπηρετεί, αλλά επιθυμεί να τον υπηρετεί», όπως είχε πει ο Ετιέν ντε λα Μποεσί (1530–1563).
Χαρακτηρίζοντας πράκτορα και κατάσκοπο τον Σύρο επαναστατημένο πολίτη, το καθεστώς κατέστησε το σώμα του απόν από κάθε διαδικασία, καταδικάζοντάς το σε θάνατο ή σε κράτηση επ’ αόριστον. Εν τω μεταξύ, η επίσημη αντιπολίτευση ενδύθηκε υποκριτικά τον μανδύα του επαναστατημένου Σύρου πολίτη με τη συνδρομή των μέσων ενημέρωσης, που προσέλαβαν αντιπροσώπους από τις τάξεις της για να υποδυθούν αυτόν τον ρόλο.
Πώς, λοιπόν, θα κατορθώσουμε να αναστήσουμε το σώμα του απόντος Σύρου, έτσι ώστε να μπορέσει να αγωνιστεί για την ελευθερία, ενάντια στην εξουσία του καθεστώτος, της αντιπολίτευσης και των μέσων ενημέρωσης;
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τείνουν να παρουσιάζουν τον Σύρο πολίτη ως απολύτως ταπεινωμένο, με το πρόσχημα ότι ενεργούν για την υπεράσπισή του ενάντια στο καθεστώς. Η εικόνα αυτή όμως είναι βαθιά προβληματική επειδή δημιουργείται από ακτιβιστές ή αγωνιστές, υποτίθεται, οι οποίοι έχουν υποκαταστήσει τους επαγγελματίες δημοσιογράφους μετά το ξέσπασμα της εξέγερσης. Η εικόνα συνεπώς εμφανίζεται μονοδιάστατη και συχνά αντιμετωπίζεται ως συνωμοσία που στόχο έχει το πατριωτικό καθεστώς του Άσαντ. Και το πιο σημαντικό είναι ότι οι εικόνες αυτές δεν εμφανίζονται ως πειστήρια εγκλημάτων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο δικαστήριο, όπως αντίστοιχες εικόνες των ναζιστικών και άλλων εγκλημάτων πολέμου κατά το παρελθόν.
Πρέπει να τονιστεί, τέλος, ότι οι εικόνες αυτές διακινούνται μέσω μιας αγοράς που υπακούει μόνο στο κέρδος και στις διαφημιστικές εταιρείες. «Νικητής» είναι εκείνος που συγκεντρώνει τα υψηλότερα νούμερα θέασης (views), και από τη στιγμή που τα υψηλότερα νούμερα τα πιάνουν τα πλέον πορνογραφικά κλιπ, οι «νικητές» συναγωνίζονται ποιος θα δημοσιεύσει τις πιο ακραίες εικόνες υπό το σλόγκαν «κοιτάξτε τι έκανε ο δολοφόνος σ’ αυτόν τον φτωχό Σύρο».
Μια τέτοια εξέλιξη λειτουργεί προς όφελος του δολοφόνου μάλλον παρά του θύματος, ευτελίζοντας την κακοποίηση του δεύτερου. Το ίδιο το έγκλημα γίνεται ακόμη μια οπτική και ο Σύρος μεταμορφώνεται από αξιοπρεπή επαναστάτη σε θύμα που προκαλεί μόνο θλίψη και αποστροφή.
Όσο σημαντική κι αν μοιάζει σήμερα η παρουσίαση εικόνων των θυμάτων του καθεστώτος ενώπιον δικαστηρίου –όπως, για παράδειγμα, αυτές που κατέγραψε ο αυτόμολος στρατιώτης με το ψευδώνυμο «Καίσαρας»–, η εμπορική διανομή των εικόνων ως μιντιακό υλικό, διαδικασία που έχουν επιτρέψει χώρες που εμπλέκονται στον πόλεμο, είναι μια μορφή πολιτικού οπορτουνισμού. Πρόκειται για περαιτέρω παραβίαση της αξιοπρέπειας των θυμάτων και των οικογενειών τους και για ακύρωση του δικαιώματος των Σύρων να δείξουν τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν εναντίον τους με τρόπο συμβατό προς το πολιτικό τους έργο.
Επομένως, χρειαζόμαστε μια εναλλακτική εικόνα που να καθιστά ορατό το σώμα του απόντος Σύρου, μια εικόνα που να μην υπονομεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και να μην αφαιρεί το δικαίωμα ενός ατόμου να χαράξει το πολιτικό πεπρωμένο του. Πώς όμως μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο;
Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν προσπαθήσει να το κατορθώσουν με ποικίλους τρόπους, όμως οι μεμονωμένες απόπειρες συνθλίβονται από τους δημόσιους και ιδιωτικούς θεσμούς οι οποίοι –στο όνομα της υπεράσπισης της ελευθερίας και της δικαιοσύνης– παραβιάζουν το δικαίωμα των Σύρων σε μια αξιοπρεπή εικόνα, όπως το καθεστώς και το ISIS παραβιάζουν την αξιοπρέπεια των Σύρων με το πρόσχημα ότι υπερασπίζονται την πατρίδα ή τη θρησκεία.
Πρέπει να διαμορφωθεί μια ισορροπία δυνάμεων που να επιτρέπει στους Σύρους να επανακαθορίσουν τη δημόσια εικόνα τους ανεξάρτητα από τις πολιτικές και μιντιακές δυνάμεις εξουσίας που επιχειρούν να τη χειραγωγήσουν. Και για να γίνει αυτό, πρέπει να διεξαχθεί μια δημόσια συζήτηση σχετικά με το απαραβίαστο του σώματος και το δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού στην εποχή των μίντια.
Στο μεταξύ, είναι καθήκον όλου του κόσμου να σεβαστεί αυτά τα δικαιώματα, αυτή την αξιοπρέπεια, και να σταματήσει η επίκληση της αρχής «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», που προωθείται τόσο από τους διψασμένους για εξουσία όσο κι από τους εμπόρους του ναού.
Είναι αδικαιολόγητο ένας γαλλικός τηλεοπτικός σταθμός από τη μια να αρνείται να προβάλει εικόνες από τα θύματα των τρομοκρατικών επιθέσεων στο Παρίσι, ως ένδειξη σεβασμού στην αξιοπρέπεια και στη μνήμη των νεκρών, και από την άλλη να μην ντρέπεται καθόλου να αναλάβει την παραγωγή ενός ντοκιμαντέρ που περιλαμβάνει σκηνές βιασμού ενός Σύρου αγοριού σε καθεστωτική φυλακή. Και δεν είναι καθόλου αξιοπρεπής η τακτική του YouTube να κατεβάζει βίντεο του ISIS που προσβάλλουν πολίτες πλούσιων χωρών, ενώ κάνει τα στραβά μάτια σε βίντεο που προσβάλλουν τους Σύρους. Πώς να διεκδικήσει την παγκόσμια υποστήριξη ο Σύρος που ήθελε την επανάσταση και που εξακολουθεί να αγωνίζεται, όταν παρουσιάζεται μόνο ως κακοποιημένο σώμα στις οθόνες του πλανήτη;
Μετάφραση από τα αγγλικά: Δημήτρης Πολιτάκης
Αυτό το κείμενο δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφημερίδα Al-Hayat στις 30 Ιανουαρίου 2016. Το πρωτότυπο κείμενο στα αραβικά βρίσκεται εδώ.
السوري الذي أراد الثورة
السوري الذي أراد الثورة ليس بالمعارض. هو لا ينتمي إلى منظومة المعارضة التي أنتجها الصراع على السلطة في سورية الأسد. لم ينزل إلى الشارع ليسقط النظام، بل ليهتف : "حرامية حرامية"، "الشعب السوري ما بينذّل"، "لا إله إلا الله". لم يطلب المستحيل، بل طالب بحقه في العيش الكريم وردد ذلك بوضوح على مسمع وزير داخلية النظام الذي أتاه محذراً : "هي مظاهرة، عيب !" (فيديو مظاهرة حي الحريقة في دمشق في 17 شباط 2011).
هو مواطن أراد الخروج من العبودية التي ارتضى بها إرثاً عن السلف المهزوم. ويبدو جلياً في فيديوهات مظاهرات آذار 2011 أنه كان يأمل الخروج منها دون استعداء النظام وأنصاره. فقد كان يطالب رئيسه الدكتور الشاب بإحقاق الحق هاتفاً : " واحد واحد واحد الشعب السوري واحد". ولم يخلص إلى المطالبة بإسقاط النظام إلا بعد أن عامله هذا الأخير بصفته "مندساً" أو "عميلاً".
هو إذاً ثائر على عبوديته، تلك "العبودية المختارة" الناتجة عن عوامل تاريخية وجغراسياسية حيث "تخضع الأكثرية لواحد أحد، لا تخضع له فقط، وإنما تخدمه، لا تخدمه فقط، إنما تريد أن تخدمه"، حسب قول المغفور له إتيان دو لا بويسي (1530-1563).
ولما كان النظام يرى في السوري الثائر مندساً أو عميلاً، ولا يطيق أن يكون غير ذلك في الصورة التي يحتكر والسلطة، فقد ارتأى تغييب جسده بالقتل والسجن في حين انتحلت المعارضة شخصيته وكرّس الإعلام ممثلين له من أهل المعارضة.
ما السبيل، والحال هذه، لاستحضار جسد السوري المغيب من أجل الخروج من العبودية بمنأى عن النظام والمعارضة والإعلام ؟
يميل الإعلام السائد إلى تصوير الجسد السوري ذليلاً بحجة الدفاع عنه ضد النظام. غير أن هذه الصور غالباً ما تبدو إشكالية لأنها من صنع نشطاء أو متحاربين حلّوا محل المراسلين المحترفين بعد اندلاع الثورة، مما يجعلها تبدو وكأنها تعبر عن وجهة نظر أحادية الجانب أو حتى مؤامرة تستهدف نظام الأسد الممانع. زد أنها لم تُعرض مسبقاً على القضاء بصفتها قرائن، على خلاف صور الجريمة النازية وغيرها. أخيراً لا آخراً، يتم نشر هذه الصور في إطار سوق تنافسي يحكمه قانون الربح والخسارة أو شركات الإعلان، مما يعني أن الشاطر هو من يستقطب العدد الأكبر من المشاهدين الكرام. ولما كانت الصور التي تستقطب العدد الأكبر هي الأكثر إباحية، راح الشاطرون يتسابقون على بث صور انتهاك الحرمات تحت عنوان "انظروا ماذا يفعل القاتل بالشعب السوري المسكين". هكذا، جاءت النتيجة كما يتمناها القاتل لا الضحية إذ تم تطبيع المذلة، وأصبحت الجريمة وجهة نظر، وتحول السوري من ثائر كريم إلى ضحية تثير الشفقة أو النفور.
والحال أنه بقدر ما يبدو ملحاً عرض صور ضحايا النظام كتلك التي وثقها العسكري المنشق "قيصر" أمام القضاء، فإن تسويقها كمادة إعلامية، بقرار من دولة أو دول تساهم في النزاع السوري، يعتبر ضرباً من الانتهازية السياسية، وانتهاكاً إضافياً لكرامة الضحايا وذويهم، ونكراناً لحق السوري تصوير الجريمة المرتكبة بحقه بما يتوافق ومصالحه السياسية.
لذا يجب ابتكار صورة بديلة من شأنها استحضار جسد السوري المغيب دون المساس بكرامته الإنسانية أو النيل من حقه في تقرير مصيره السياسي. لكن ما السبيل إلى ذلك ؟
هناك أفراد قاموا بمساع متنوعة، غير أن المساعي الفردية لا تجدي نفعاً في مواجهة المؤسسات العامة والخاصة التي تنتهك حق السوري في صورة كريمة باسم الدفاع عن الحرية والعدالة، مثلما ينتهك النظام وداعش كرامة السوري باسم الدفاع عن الوطن والدين.
وعليه، لا بد من بناء ميزان قوى يسمح للسوري إعادة تشكيل صورته بمنأى عن السلطة السياسية أو الإعلامية التي تسعى لتمثيله. ولا بد لذلك من إثارة نقاش عام حول حرمة الجسد والحق في تقرير المصير في عصر الصورة.
في الانتظار، حري بالعالم أن يلتزم معايير الحق والكرامة والسياسة بعيداً عن مبدأ "الغاية تبرر الوسيلة" الذي يروج له أهل السلطة وتجار الهيكل. فليس من الحق أن تمتنع قناة تلفزيونية فرنسية عن عرض صور ضحايا الإرهاب في باريس إحتراماً لحق هؤلاء بصورة كريمة في حين أنها لا ترى حرجاً من إنتاج فيلم وثائقي يتضمن مشاهد اغتصاب فتى سوري في سجون النظام. وليس من الكرامة أن يحذف القائمين على موقع يوتيوب فيديوهات داعش التي تسيء لمواطني الدول المقتدرة في حين أنهم لا يكترثون للفيديوهات المسيئة للسوري. وليس من السياسة أن ينهزم السوري الذي أراد الثورة، ليغدو جسداً ذليلاً على شاشات العالم في حين أنه ما فتئ يناضل على الأرض معولاً على دعم العالم.
لذا وجب التنويه.
أبو نضارة، مجموعة سينمائيين سوريين
