Η αξιοπρέπεια δεν εκτιμάται ιδιαίτερα στις μέρες μας. Θεωρείται κανονιστική έννοια που προσεγγίζεται δύσκολα και ακόμα πιο δύσκολα συμβιβάζεται με καλλιτεχνικές πρακτικές οι οποίες επιζητούν τη χειραφέτηση από τους κανόνες. Είναι επίσης ένα πολιτικό επιχείρημα που έχει χρησιμοποιηθεί από αντιδραστικούς και εχθρούς της καλλιτεχνικής ελευθερίας. Τέλος, είναι ένα ιδανικό που αντιβαίνει στο κλίμα μηδενισμού σε ένα πλαίσιο όπου θριαμβεύει η μετα-αλήθεια.
Σε αντίθεση με την ελευθερία, η αξιοπρέπεια δεν είναι ελκυστική. Αυτό ίσως μπορεί να συνδεθεί με τα όσα λένε οι «κακοί» Marx και Engels στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, όταν κατηγορούν την μπουρζουαζία ότι μετέτρεψε την προσωπική αξιοπρέπεια σε ανταλλακτική αξία. Ούτε ο Bob Dylan δεν καταφέρνει να επαναφέρει τη λάμψη της. Το τραγούδι του με τίτλο Dignity [Αξιοπρέπεια] είναι σχετικά άγνωστο. Και τελειώνει με τους εξής στίχους που ακούγονται λίγο σαν πρόκληση: Κάποιος μου έδειξε μια εικόνα κι απλώς γέλασα / Η αξιοπρέπεια δεν έχει φωτογραφηθεί ποτέ.
Στην πραγματικότητα, η αξιοπρέπεια είναι ένας από τους πυλώνες πάνω στους οποίους οικοδομήθηκε ο κοινός μας κόσμος την επαύριον των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας τα οποία διέπραξαν οι ναζί. Άρχισαν παρουσιάζοντας τα θύματά τους ως πλάσματα χωρίς αξιοπρέπεια, ως υπανθρώπους. Η Οικουμενική Διακήρυξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του 1948 ξεκινά με την ακόλουθη φράση: η αναγνώριση της σύμφυτης αξιοπρέπειας καθώς και των ίσων και αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων όλων των μελών της ανθρώπινης οικογένειας αποτελεί το θεμέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσμο. Η αξιοπρέπεια, λοιπόν, δεν είναι μόνο παγκόσμια· υποστυλώνει την ελευθερία και τη δικαιοσύνη.
Δεν έχουμε άλλη επιλογή παρά να αποδεχθούμε την πρόκληση της αξιοπρέπειας – ακόμα κι αν δεν μπορεί να φωτογραφηθεί. Δεν μπορούμε παρά να συμμετάσχουμε στην προσπάθεια της αναπαράστασης παγκοσμίως και κατά συνέπεια να στοχεύουμε να εικονίζουμε τον άλλον ως υποκείμενο με αυταξία και όχι ως μέσο.
Όμως πώς να ανταποκριθούμε σε αυτή την πρόκληση όταν οι οθόνες που διαιρούν και διατάσσουν τον κόσμο ακολουθούν μια λογική απεικόνισης που συμβαδίζει με την αγορά; Πώς να δημιουργήσουμε μια αξιοπρεπή εικόνα ενώπιον του θεάματος της αναξιοπρέπειας που εκθέτει τα απαξιωμένα πτώματα των Σύρων με επίκληση εξαναγκαστικής συμπόνιας;
Το ζήτημα της αξιοπρέπειας τέθηκε ήδη από την πρώτη εμφάνιση ενός Σύρου σε οθόνη, σε ταινία των Lumière με τίτλο Η δολοφονία του Κλεμπέρ (1897). Η σκηνή απεικονίζει τον στρατηγό Κλεμπέρ, ένδοξη μορφή της Γαλλικής Επανάστασης, να μαχαιρώνεται στην πλάτη από έναν γενειοφόρο ζηλωτή. Όμως στην ταινία επιλέχθηκε μια εναλλακτική απεικόνιση του Σύρου σε σχέση με την ιστορική πραγματικότητα. Ο Σύρος που μαχαίρωσε τον επικεφαλής της γαλλικής αποικιοκρατικής εκστρατείας στην Αίγυπτο και τη Συρία ήταν ένας αγένειος συγγραφέας, και μαχαίρωσε τον Κλεμπέρ στην καρδιά.
Αυτή η απεικόνιση μπορεί να εξηγηθεί με δύο σχήματα από προϋπάρχοντα εναλλακτικά δεδομένα: αφενός τα άφθονα δημοσιεύματα που εξέτασαν οι αδερφοί Lumière παρουσίαζαν τον νεαρό μουσουλμάνο συγγραφέα ως οντολογικά εχθρικό· αφετέρου ο γαλλικός στρατός μετέφερε τη σορό του νεαρού συγγραφέα πίσω στο Παρίσι και ο σκελετός του εκτέθηκε στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού ως δείγμα ζηλωτή.
Ο σκελετός αυτός, ως έκθεμα στο μουσείο από τις αρχές του 19ου αιώνα, αποτέλεσε το πρώτο αισθητηριακό αναφερόμενο για γενιές διανοουμένων, δημοσιογράφων και καλλιτεχνών (μεταξύ των οποίων και οι αδερφοί Lumière) οι οποίοι καθιέρωσαν την εικόνα του σύγχρονου Σύρου. Στα τέλη του 20ού αιώνα ο σκελετός τακτοποιήθηκε στην αποθήκη, και τη θέση του κατέλαβε μια εικόνα από τα μίντια, πιο πολιτικά ορθή, αλλά κανένας διανοούμενος, δημοσιογράφος ή καλλιτέχνης δεν έκανε τον κόπο να αμφισβητήσει το αρχικό αισθητηριακό αναφερόμενο.
Σε αυτό αντιτάχθηκαν τελικά οι Σύροι, την άνοιξη του 2011, σε μαζική διαμαρτυρία υπό τις κραυγές ΚΑΡΑΜΑΧ (Αξιοπρέπεια). Ακόμα κι εδώ, τα δεδομένα δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας, αφού η εξέγερση της συριακής κοινωνίας εναντίον του συριακού κράτους τεκμηριώνεται από κοινωνικοδημογραφικά στοιχεία πρόσφορα στο μοντέλο της οικουμενικής δημοκρατίας (Βλ. Le Rendez-vous des civilisations, Emmanuel Todd και Youssef Courbage, 2007).
Στο μεταξύ, οι οθόνες σε όλη την υφήλιο δείχνουν πτώματα αποστερημένα της αξιοπρέπειάς τους, η δε συζήτηση επικεντρώνεται μόνο στις θρησκείες και στα δόγματα, στη γεωπολιτική και στις Χίλιες και μια νύχτες. Δείχνουν εικόνες που δεν θα είχαν παραχθεί, πολλώ δε μάλλον μεταδοθεί, αν τα εν λόγω θύματα ήταν Ευρωπαίοι ή Αμερικανοί. Θυμηθείτε: οι εικόνες των θυμάτων τρομοκρατικών επιθέσεων στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική δεν δημοσιεύονται ποτέ, με επίκληση της αρχής της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, που περιλαμβάνεται στη δημοσιογραφική δεοντολογία τόσο για τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης όσο και για το YouTube.
Άρα πώς μπορούμε να εξηγήσουμε ένα τέτοιο θέαμα αναξιοπρέπειας που αντιβαίνει σε αυτή τη δεοντολογία; Είναι η οικονομία, ανόητε! όπως λέει ο Osama al-Habali, πολίτης δημοσιογράφος που συνεργάστηκε με διεθνείς οργανισμούς ΜΜΕ για να παρακάμψει τη φίμωση των μέσων ενημέρωσης μετά τη διαταγή του Bashar al-Assad στο ξεκίνημα της εξέγερσης. Αυτή είναι η μαρτυρία του στα τέλη του 2011. Ήταν ο πρώτος που αποκάλυψε το μυστικό θέτοντας την αξιοπρέπεια στο πλαίσιο της σχέσης εξουσίας μεταξύ δημιουργού και παραγωγού.
Στην προκειμένη περίπτωση, ο δημιουργός είναι ένας πολίτης που κινηματογραφεί τους συμπολίτες του για να τους υπερασπιστεί· ο παραγωγός ανήκει στους οργανισμούς των μίντια που εκμεταλλεύονται αυτές τις εικόνες για να απευθύνονται στο ευρύτερο δυνατό κοινό ώστε να έχουν οικονομικά οφέλη – συνήθως έσοδα από διαφημίσεις. Ο δημιουργός λογοδοτεί στον λαό του με τον οποίο μοιράζεται τη μοίρα της ζωής· ο παραγωγός δεν λογοδοτεί παρά μόνο στην αγορά.
Βεβαίως η σχέση εξουσίας μεταξύ δημιουργού και παραγωγού ήταν ανέκαθεν άνιση στη Συρία, τουλάχιστον από την εποχή της ταινίας των αδερφών Lumière. Όμως η επανάσταση στη χώρα φάνηκε να αμφισβητεί αυτή τη σχέση εξουσίας μεταξύ δημιουργού και παραγωγού. Τουλάχιστον αυτό ελπίζαμε όταν μια νέα γενιά ανεξάρτητων ακτιβιστών και καλλιτεχνών ήρθε στο προσκήνιο. Συμμετείχαν ενεργά στην αναπαράσταση στης συριακής κοινωνίας, την οποία ως τότε μονοπωλούσε το συριακό κράτος ή η βιομηχανία των μίντια και του πολιτισμού.1
Αυτή η γενιά εικονοποιών, στην οποία ανήκει ο Osama al-Habali, χρησιμοποίησε το διαδίκτυο εκ των ενόντων για να παραγάγει και να αναμεταδώσει μια απεικόνιση της κοινωνίας της που συνάδει με τις δικές της προσδοκίες. Μια απεικόνιση που υπερασπιζόταν την κοινωνία εναντίον του κράτους και παρείχε μια εναλλακτική εικόνα των Σύρων η οποία μεταδιδόταν σε όλο τον κόσμο μέσα από το πρίσμα της γεωπολιτικής, της θρησκείας και του εξωτισμού. Σύντομα το κράτος στη Συρία θα χρησιμοποιούσε όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή του για να διατηρήσει την ηγεμονία του. Τα δε μίντια και η βιομηχανία του πολιτισμού θα έκαναν ό,τι μπορούσαν για να προστατέψουν το μονοπώλιό του, με πρώτα και καλύτερα τα δορυφορικά κανάλια.
Μετά τις πρώτες λαϊκές διαμαρτυρίες τον Μάρτιο του 2011, τα μεγαλύτερα τηλεοπτικά κανάλια ήρθαν σε επαφή με ανεξάρτητους δημιουργούς που αυθόρμητα κινηματογραφούσαν και ανέβαζαν στο διαδίκτυο εικόνες της εξέγερσης και της κρατικής καταστολής. Τα τηλεοπτικά κανάλια άρχισαν να διακινούν αυτές τις εικόνες και προσφέρθηκαν να μεταδώσουν τις μαρτυρίες στα συμβατικά ΜΜΕ. Τους κολάκεψαν ως γενναίους. Σύντομα τα κανάλια άρχισαν να κάνουν προτάσεις για να αγοράσουν τις εικόνες των ακτιβιστών. Μετά άρχισαν να παραγγέλνουν νέες εικόνες, επιβάλλοντας τα δικά τους πρότυπα σχετικά με το θέμα και την οπτική γωνία. Πλέον οι δημιουργοί δεν έφτιαχναν εικόνες ανταποκρινόμενοι στις ανάγκες της κοινωνίας τους. Ανταποκρίνονταν στις ανάγκες της αγοράς όπου εδώ και πολύ καιρό ο χρυσός κανόνας λέει: «το αίμα πουλάει».
Έτσι οι νέοι, ανεξάρτητοι δημιουργοί που παρήγαν τις δικές τους εικόνες για τη δική τους κοινωνία για να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες έγιναν υπεργολάβοι των μίντια και της βιομηχανίας του πολιτισμού, παράγοντας ένα θέαμα άνευ αξιοπρέπειας. Αυτοί οι δημιουργοί έγιναν το άλλοθι της βιομηχανίας για να δικαιολογήσει το θέαμα της αναξιοπρέπειας, εγκαθιδρύοντας μια νέα τάξη πραγμάτων στην ενημέρωση, την οποία έχουμε αποκαλέσει ο πόλεμος εκ των έσω. Είναι μια νέα τάξη πραγμάτων που έχει τη δύναμη να υποβαθμίζει τη Συρία σε πολεμικό βιντεοπαιχνίδι (βλ. GoBro) και τους επαναστάτες σε γελοίους (βλ. Here and Elsewhere).
Τονίζουμε με ιδιαίτερη έμφαση ότι η αξιοπρέπεια εκλείπει ακόμα περισσότερο από τις εικόνες των Σύρων διότι οι συνθήκες της παραγωγής τους ευνοούν τους παραγωγούς εις βάρος των δημιουργών. Δηλαδή, όταν οι ίδιοι οι Σύροι αδυνατούν να είναι παραγωγοί της εικόνας τους, η αξιοπρέπεια διακυβεύεται. Γι’ αυτό αν οι Σύροι που καταγράφουν εικόνες θέλουν να αποκαταστήσουν την αξιοπρέπεια των συμπατριωτών τους, θα πρέπει να αποκτήσουν την κυριότητα των μέσων παραγωγής των εικόνων τους.
Όμως αυτό δεν είναι ένα συμπέρασμα. Είναι μόνο η εισαγωγή στον αγώνα που η κολεκτίβα μας ελπίζει να διεξαγάγει στο πλευρό των εικονοποιών ανά τον κόσμο, ακολουθώντας το παράδειγμα του αντιφασίστα προκατόχου μας που έγραψε το The Author as Producer [Ο συγγραφέας ως παραγωγός]. Διότι η αγορά έχει ανακαλύψει εκ νέου τα τρικ του «ακτιβισμού» και της «νέας αντικειμενικότητας» που ο Walter Benjamin ανέπτυξε κατά την ομιλία του στο Ινστιτούτο για τη Μελέτη του Φασισμού. Το τέχνασμα της αγοράς απέβη τόσο επιτυχημένο ώστε κατάφερε να πείσει πως η αισθητική της αναξιοπρέπειας στην πραγματικότητα διασώζει την αξιοπρέπεια των Σύρων, πράγμα που σίγουρα διασκεδάζει τον Bashar al-Assad, τον ISIS και τους θιασώτες της μετα-αλήθειας. Συνεπώς, ακόμα κι αν Η αξιοπρέπεια δεν έχει φωτογραφηθεί ποτέ, τώρα είναι η ώρα να την υπερασπιστούμε θέτοντας τα θεμέλια για μια μορφή παραγωγής βασισμένη στο δικαίωμα κάθε ανθρώπου να απεικονίζεται αξιοπρεπώς.
Αυτή είναι αναθεωρημένη εκδοχή ενός κειμένου που παρουσιάστηκε πρώτη φορά σε σεμινάριο στο Royal Institute of Art τον Ιανουάριο του 2017.
